Эргиччи эрэй Венера Петрова

Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн

«Что-то явно назревает,

что-то очень нехорошее, и если оно

действительно произойдет, лучше,

чтобы тут были свидетели.

Я это знаю.

Я это чувствую.

Назревает гроза».

Стивен КИНГ.

-1-

«Дойдулаахпын диэн төннөр күннээх эбиккин дии. Yкчү ийэҥ курдук диэҕи сонуурга барбыккын. Куорат дьахтара, ама, дуу», – ыала Бороскуой итинник көрүстэ. Кини ити идэтэ. Тыла диэн үгэ-хоһоон, этиһэрэ-эйэргэһэрэ биир тэҥ эҕэлээх буолааччы. Тыла тымтык – эмээхсин уруккута уруккутунан. Арай аччаабыт, сирэйбит чарчыста сатаан баран хараара хаппыт. Көрөн истэн, ааттыын Чолбодук Бороскуой этэ буоллаҕа дии. Төһө да билигин уолан хаалбыт хараҕынан бу барыйан кэлбити эрэ арааран көрдөр, Yүлүйэҕэ кини кимнээҕэр күндү. Киһини өйдүүр буолуоҕуттан Бороскуой баар. Итинтиҥ, тылынан оонньообутун иһин туһата баһаам. Уруу-тайма куруук ыраах, ыалыҥ субу ыксаҕар баар. Ылсан-бэрсэн бэрт эйэлээхтик олордоххуна бэйэҥ абыраныаҥ. Бороскуойуҥ суһал көмө кэриэтэ. Өссө аһара баран иккис ийэтин курдук.

– Хайа, туох кэпсиэ, олоруу хайдаҕый?

– Ээ, биһиэхэ туох кэлиэй. Эйиэхэ, буо, дьэ!

– Миэхэ да барыта уруккутунан.

Итинник тылынан хаамыскалаһа түһээт, хардары-таары сонуннарын ыһа-тоҕо кэпсээтилэр. Бороскуой сэһэнин кэнниттэн барыта, орун-оннугар буола түстэ. Барытын биллэ, бэлэмҥэ мэҥэһиннэ. Хас эмэ сыл сүтэ сылдьан соччо ночоотурбатах. Кини кэнниттэн оччолоох буолбатахха дылы. Оҕо өттө улааппыт, кырдьаҕаһа аҕыйаабыт. Уруу малааһына да бамыыҥка – улахан сонуннара диэн ол. От буоллар оттонон испит, сүөһү-ас этэҥҥэ турбут, ким эрэ дьиэ туттубут, ким эрэ куорат диэки көспүт. Онно холоотоххо Yүлүйэ сэһэнэ кэмчи. Куорат олоҕун дьалхааннаах дииллэр да, онно эмиэ биир кэм биир буоллаҕа.

– Тымныы дьиэҕэ, соҕотоҕун буола-буола, ордууланан олордоххунуй, миэхэ киириэҥ этэ.

– Дьиэбин ахтыбытым бэрт. Бээ, сууйуом-сотуом – дьиэ дьиэнэн буола түһүө.

– Сөбө. Төрөөбүт дьиэҥ дии, олорумуна. Уонна эн да соҕотоҕун олоро үөрүйэх инигин, – ити өттүгэр Бороскуойдуун уруулуу курдуктар эбит.

Эмээхсин огдооботуйбута үйэ буолла. Саатар оҕо тутан хаалбатах. Син эрдэнэр диэн тугун билэ түстэҕэ дии. Yүлүйэ үчүгэйин үчүгэй – ханыытын буларын ааста.

– Бэйи эрэ, сааһыҥ хас буолла, ээ?

– Саас ыраатта, Бороскуой, түөрт уоммун быйыл туолабын.

– Ыы, тоойуом, ол диэн саас үһү дуо!

Манна барыта уруккутунан. Олох аа-дьуо устар курдук да, дьыл-хонук биллибэккэ ааһар. Кэллэ-кэлээт көрсүтэлээбит дьоно бары кыччаан, кырыыланан хаалбыттар. Кинилэр эмиэ көрүү-истии бөҕө. Бу киэһэ ыал аайы ыстанара буолуо. Сонун ыаһы кэбис дииһиктэр дуо. Дьикти дии, хас сыл сырытта – ахтара диэн алааһа, саныыра диэн дьиэтэ-уота, тиэргэнэ, сирэ-дойдута, айылҕата. Өйүгэр оҥорон көрөр ойуутугар биир эмэ киһи баара дуу, суоҕа дуу. Бороскуой эрэ букунайа сылдьаахтыыр ини. Кылааһынньыктарыттан ким да манна суоҕун кэриэтэ. Атас-дьүөгэ эмиэ атын сири сирбит диэн эрдэхтэрэ.

Чуумпута сүр. Кырыы уулуссанан дэҥҥэ ким эмэ ааһар. Бадараана дэ бэрт, улахан кыһалҕалаах эрэ манан ыырданар. Халлаан санаатаҕын аайы ардыыр. Уу сута буолла диэн олохтоохтор айманаллар. Оттуу киириэхтэрин сир-дойду барыта уу. Иэрэҥ-саараҥ кэм атахтаан ким хайдах сатыырынан аралдьыйар. Иҥэ-бата сатаан ойууру кэтэллэр – онтулара «пикник» үһү. Yүлүйэ кэлээт өтөх сирин атыҥыраата. Дьоно-сэргэтэ быралгы баран былыр үйэҕэ иччитэхсийэн хаалбыт дэриэбинэҕэ кэллим дии сыста. Көҥдөй түннүктэринэн көрөн туран эргэрэн хараарбыт хаарбах дьиэлэр, иҥнэйэ сиҥнибит олбуордар, хаһааҥҥыта эрэ хороҕор муостааҕы хорҕотон турбут хотоннор дьардьамалара эргэ сытынан эҕэрдэлээтилэр. «Эн да эбиллэн иһэр үһүгүөн» дииргэ дылы гыннылар. Күөрэ-лаҥкы баран, харааран-барыаран аҕыйах сыллааҕыта ньиргиччи үлэлиир хаһаайыстыбалаах Халдьаайым, бу эн дуо диэн киһи уйадыйыах үлүгэрэ. Бытарыйыы охсуутуттан аны кэлэн өрүттүө суох. Киһи бары бааһынай буолан маҥнайгы уххаҥҥа хамсаан испиттэрэ эбитэ үһү. Онтон ким баайга тиксибит онтун барыыр аакка барбыт, сатаан дьаһаммакка моҥкуруоттаабыттар, кыайан суоттаммакка кыпчыттарбыттар. Байарга ким үөрэппитэ баарай. Быыһык кэмҥэ туттуммахтаан хаалбыт биир эмэ өрүөл өрө көтөн дыгдас гына түспүт. Эстибит сельполар оннуларыгар эдиинистибэннэй эргиэмсик буолан, биир дойдулаахтарын эрэйгэ тэппит, сүрдээх сыанамсык аатыран дьон саҥатыгар киирбит. Саҥардаллар да киниттэн атыылаһаллар. Талымастыахтарын иһин атын суоҕа кыайдаҕа. Өссө иэс атыылаан абырыыр диэн аҥаар уостарынан хайҕыыллар. Ый баһыгар биэнсийэ, оҕо харчыта, ол-бу босуобуйа кэллэҕинэ эрэ уу харчыны көрөллөр. Хамнастаах диэн ахсыылаах. Төһө да ороскуоттаах буоллар уруккулуу укулааттаах оскуолаларын тутан олороллор. Учуутал аймах, хаһыат таспат буоста үлэһитэ, биэлсэр эҥин эрэ биир лааппыга тиэстэллэр. Быраҕыллыбыт дэриэбинэ буолбатах бу – Халдьаайы, бэйи, өссө да тыыннаах. Ол туоһутунан мин буолабын диэбиттии былаахтаах дьиэ ыраахтан ыҥырар. Оҕолорун сырсан өһөстөрүгэр көспөтөх оҕонньору-эмээхсини, эгиэлэрин этэҥҥэ ааһаары бүтэһик кылааска тахсаат эргиллэн кэлбит биир-икки ыччаты уонна атын да кэнтингиэни сатабыллаахтык салайабын диэн ый аайы отчуоттаан хамнас аахсар дьаһалта добуочча үлэһиттээх. Тугу да оҥорон таһаарбат аата бэйэни салайыныыга киирбиттэр, суохтан баары хайдах айар туһунан толкуйдааҥ диэн суоччуттарыгар сорудахтаабыттар. Уонна санаан кэлэ-кэлэ улуус киинигэр Хатыҥнаахха киир да киир. Мунньах үгүһэ муҥнаталаан эрдэҕэ. Киһи барыта кинилэри эрэ ыас гынар. Дьонноро онно кыһаллан эрэллэр – халлаантан ылыллар хамнас эрэ кэллин. Саҥа кэм салаан ааспытыгар дьаһалта дьиҥэр тугун буруйай? Халдьаайы диэн хаартаҕа сурулларын тухары хамыһаарданыахтара турдаҕа. Онтулара тойон ахсааныгар эбии-сабыы буолуохтара. Эргэ-урба тутуулары, хаарбах хаһаалары аахсыбатахха манна барыта уруккутунан. Бүгүҥҥү бэйэтин умуннар, оҕо сааһыгар тиийэн хаалыа эбит. Кэмниэ-кэнэҕэс хараҕа үөрэнэн кыра аайы кыһаллыбат буолла. Уонна мөкү соҕуһу тула айылҕата боруостуур. Ити айылаах күөх долгураҥтан ордон ханна ыраатыахха наада? Хас сайы соҕуруу атаарда – өйүгэр оччолоох хаалбатахха дылы. Билигин хас күнэ хатыламматай түгэнинэн баай. Өйбөр хатанаарай диэн хаартыскаҕа эҥин түһэн чиҥэтэн биэрэн истэ. Кэтэһиилээх уоппуска бэрт сэргэхтик саҕаланна.

-2-

«Аа, бэрт да бэрт!» – Сандал күн ортотугар диэри утуйан абыраммыт киһи. Туохха ыксыай, соҕотох бэйэтин бэринэрэ биллэр дьыала. Киниэхэ, дьэ, сайын уһун. «Күн былдьаһыга диэн тугун билбэтэх дууһа», – Бороскуой ама кинини тумнуо дуо. Киһиэхэ барытыгар сыана быһарга ким эрэ анаабытын курдук. Ити эрэ буолсу дуо, илэһиэйиттэн саҕалаан иирээкитигэр тиийэ даҕааһыннаах бу аартык атамаанын баһааҕырдан байар. Киһилэрэ иһэрин иһэр, истэҕинэ иирээкитэ киирэр да, иҥэ-дьаҥа суох. Наай гыннар орулуо, иннигэр көрсүбүтүн дайбаан ааһыа, ордубут түннүктэргэ күүһүмсүйүө. Хайдаҕын да иһин кураанахсыйбыт уулуссаҕа кини эрэ хаһаайын. Биир кэмҥэ Айанньыттар уулуссаларыгар үтүктүһэ-үтүктүһэ дьиэ бөҕө туттубуттара. Киһи аалыҥнас, кэлии-барыы баһаам буолан отой айан суолун курдуга. Бэл, кытыытынан сатыы киһи сылдьарыгар анаан хаптаһын муосталааҕа. Мас үүннэриитинэн үлүһүйбүччэ арааһыттан түөрэн аҕалан олордубуттара. Онтон ордубута ойуур буола үүммүт. Ол күөҕэ эрэ күөрэ-лаҥкы көстүүттэн хараҕы аралдьытар. Дьиэ бөҕө кураанахсыйан турар. Сороҕун көтүрэн ылбыттар. Ким дьиэтэ тэллэй буолбут, ким атын сиргэ көспүт, ыал ыалынан эстибит түбэлтэлэрэ эмиэ баар эбит. Ордубут дьиэлэргэ иһээччи аймах ордууламмыт, түүҥҥү сүпсүлгэн үтүө дьону үргүппүт. Айанньыттар уулуссалара устунан арыгыһыттар аартыктарыгар кубулуйбут, дьиэ аайыттан утуу-субуу дьон өлөн кэлин Абааһылаах аартык диэн иккис аатынан биллибит.

Yчүгэйэ киирдэҕинэ Сандал саҕа сайаҕас киһи суох. Кырдьаҕастарга көх-нэм буолан да абырыыр, сүрэхтэннэҕинэ көмөлөстөҕүнэ да көҥүл. Кини үлэтэ диэн уулуссаны манааһын. Ааһааччы хайаан да кини хараҕын далыгар киирэр. Кими да сүгүн аһардыбат. Кэпсэтэн тэйэр, токкоолоһон төннөр. Бэйэтэ көстүбэтэҕин да иһин, хантан эрэ: «Норообо-оо! Хайа, Настаа, ханналаатыҥ?» – диэн унаарытыа. Аахайбакка ааһа турдаххына үйэтин тухары өстүйүө. Бу аартыгы итиэннэ ырааҕынан тумнаргар тиийэҕин. Кыһалҕаттан кэпсэтэҕин. Yүлүйэни ыраахтан тэһэ көрөн ылла:

– Yүлүйэ, норообо-оо! Хаһан кэллиҥ? – киһиҥ, хата, эндэппэккэ биллэ.

Бу кэпсэтэрэ өрө. Хас көрсүбүт киһитин кытары итинник ыаһахтастаҕына күнэ бүтүүһү дии. Куоракка аллар атаскын да кытары аанньа сэһэргэспэккин. Ыксалга, ааһан иһэн ыаһахтаһа оонньуоҥ дуо, наадаҕын эрэ быһаарсаҕын. Оннукка үөрэнэн хаалан хайдах эрэ. Хаһан билбит киһитигэр барытын түөрэ тэбээн биэриэхтээҕий. Сандаллыын төһө да дьиэ тастыы олордоллор, айах атан кэпсэппэтэх ыччата этэ. Бэрт ачаа уол ийэтин батыһан төбөтө лэкээрийэрин көрөр буолара. Хас кыра оҕону өйүгэр тутуой. Дьиэтинэн уонна дьонугар майгыннатан эрэ биллэ. Аҕатын курдук лаппардаан субу тиийэн кэллэ. Кэтит маҥан сирэйэ, саҥарарын бытаана – ийэтиттэн. Уоннааҕы аматыгар биллибэт кэмэ суох кэмэлдьитэ бэйэтиттэн. Yчүгэй дьонтон эҥин кэлэр…

– Эн иннигинэ аҕай Илибиэтэ үөрэхтээх сиэнэ Испирдиэн кэлбитэ. Дьиэтигэр бүгэ сытар. Сураҕа, туох эрэ үлэтин суруйар үһү. Аны туран, Мара Бааска субу босхолонон тахсыбыт. Эмиэ дьиэтигэр киирэрэ буолуо. Уонна ханна барыай. Айанньыттар уулуссаларыгар да бырааһынньык саҕаланан эрэр, – ситиннэ кэлэн хараҕа уоттанарга дылы гынна. – Хайа муҥун, айанньыт дьон хаһан эрэ син эргиллээхтиир буоллахтара, – Yүлүйэ хараҕар ити ааттаммыт дьон былыргы үйэтээҕи дьүһүннэрэ көстөр.