Лермонтовның Байрон рухына гыйбадәте, баш июе артыграк куәтле булганга, ул гомеренең чигенә кадәр Байрон тәхете тәэсиреннән чыга алмаган… Ул да, Байрон кеби, дөньяга каршы көлми, бәлки, каш җыерып, ачу аралаш күзләр белән карый.

– Күрәбез, татар шагыйрьләре дә «байронизм»га тартылган. Шул исәптән үзегез дә.

Г. Т. Бу күз алдында.

– Алдан билгеләп куелганча, бүгенге сөйләшүебез темасы, нигездә, әдәбиятка багышланган. Әмма озакка сузылачак дәвамлы әңгәмәбездә шигърияткә күбрәк басым ясала шикелле. Гәрчә милли сүз сәнгатендә шагыйрьләребез элек-электән төпкә җигелеп тартса да, безнең ерак гасырлардан килгән чәчмә әсәрләребез дә бар бит әле. Шушы жанрга тугрылык саклаган татар әдипләре дә байтак. Алар төрле чорларда булган.

Г. Т. Төшемдә мәрхүм Мөхәммәтзаһир Бигиевне күрдем… Уртача гына зурлыкта бер сарайда, имеш, дим… Бер кечерәк кенә өстәл янындагы урындыкка күзен түбән салып, кәефсез бер кыяфәт илә генә утырган… Бераздан башын күтәргәч, мине күрде: «Ә, исәнме, әфәнде, син дөньядан килгәндерсең?» – диде. Аның шул сүзеннән соң безнең арабызда түбәндәге сүзләр башланды:

– Минем «Мөртәт» илә «Катилә»м басылдымы әле?

– Юк.

– Нигә юк? Мин ахирәттә булсам да, дөньядан мин китеп, берничә еллардан соң хөрриятләр булган, имеш; анда һәртөрле әсәрләр бастырырга хөкүмәттән рөхсәт булып, яхшы гына наширләр дә мәйданга атылганнар дип ишетәм. Ник минем ул әсәрләрем алай басылмыйлар?..

Заһир әфәнденең тәмам төсе бозылды… Мин: «Аһ, әдәбият бәһарымызның86 иң әүвәлге чәчкәләре! Ник алай кояш төшмәгән җирдә яталар икән?» – дигәндә уянып киттем.

– Димәк, беренче татар романчысының рухы тыныч түгел булып чыга… Телгә алынган әлеге зур күләмле әсәрләр бүгенге көндә нинди золмәт тоткынлыгында ята? Бу романнар, бәлки, югалгандыр да. Кызганыч, аларның язмышы мәгълүм түгел.

Г. Т. Хәерле булсын.

– Мәдәни мирас ядкярләрен җую хәлләре безнең халыкта еш күзәтелә инде. Ничек уйлыйсыз, Заһир Бигиевнең исеме гасырлар дәвамында яшәрме?

Г. Т. Милләт яшәдекчә яшәр, милләт үсдекчә үсәр…

– Татар әдипләрен искә төшерүне дәвам итеп, тагын шуны да сорап каласы килә: сезнең сүзләр белән әйткәндә, Гаяз Исхакый кем ул?

Г. Т. Кем ул бу милләтне күтәргән кеше? Кем ул аңа тел биреп, тавышын яңгыраттырган кеше? Безгә хайван түгеллегебезне күрсәткән кем?.. Дошманнарыбызга кемлегебезне күрсәткән кем? Бу моңлы милләтне шатландырган кем?.. Узган көннәребезне уйлаткан кем? Һәм «Инкыйраз»ны исебезгә төшергән кем?.. Безнең өчен бөтен зәхмәтне үзенә алган кем?

– Минем сорауга сораулар белән генә җавап бирелсә дә, бу үзенчәлекле мәдхиядә Гаяз Исхакыйның кемлеге ап-ачык күренә. Аның атаклы «Инкыйраз»ы да бик урынлы искә алына.

Г. Т. «Инкыйраз» исемле әсәр безгә гыйбрәт сабагы бирде.

– Халкыбыз азатлыгы өчен көрәшкән Гаяз Исхакыйның төрмә-сөргеннәрдә михнәт чигүе, әлбәттә, милли хәрәкәт әйдәманнары арасында югалту буларак та кабул ителгән. Әдипне сез дә бик юксынгансыз бит, аның галәбәле абруена ихтыяҗ барлыгын тойгансыз. Шигъри чакыру да язып каравыгыз мәгълүм. Ничек әле ул?

Г. Т.

– Ниһаять, Гаяз Исхакый патша амнистиясе буенча иреккә чыккан, әмма аңа Казанга кайтып яшәргә рөхсәт ителмәгән. Сез әдипнең чит илгә китеп баруын, шунда төпләнеп калуын гаепкә алмыйсыздыр бит? Көрәшне дәвам итәр өчен аның башка чарасы калмаган.

Г. Т. Ир кеше… үзен бер генә урынга агач кебек беркетеп куймас.

– Патша охранкасы күзәтүе астына алынсагыз да, шөкер, сезгә Казанда гомер итү рәсми тыелмаган. Дөрес, халык хакын даулап җан аткан сездәй затларны, «Төркиягә китегез!» дип, ачыктан-ачык куркытучылар да булган. Мондый карагруһчыл янаулар кайдадыр аулакта пышылдап түгел, Дәүләт Думасы сессиясе барган мәртәбәле залда әйтелгән.