1

Дигесты Юстиниана. Избранные фрагменты / Пер. и прим. И.С. Перетерского. М., 1984. С. 5–450.

2

Дигесты Юстиниана / Отв. ред. Л.Л. Кофанов. Т. 1–7. М., 2005.

3

Институции ими. Юстиниана / Пер. Д. Расснера. Вып. 1–6. СПб, 1888–1890. С. 6–378.

4

Гай. Институции / Пер. с латинского Ф.М. Дыдынского / Под. ред. В.А. Савельева, Л.Л. Кофанова. М., 1997. С. 3–361.

5

Berger A. Iurispmdentia // RE. Bd. X 1. 1918. Sp. 1190.

6

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византи в IV–VIII вв. Л., 1976. С. 12.

7

Krüger P. Geschichte der Quellen des römischen Rechts. 2 Aufl. München und Leipzig, 1912. S. 383.

8

Липшиц Е.Э. Юридические школы и развитие правовой науки // Культура Византии IV–VII вв./ Отв. ред. З.В. Удальцова. М., 1984. С. 365; Galanza Р. Die Ideen des Naturrechts in der Geschichte des römis-cen Rechts // Klio. Bd. 61. H. 1. 1979. S. 85.

9

Kubier В. Rechtsschulen // RE. Bd. Ia 1. 1914. Sp. 380.

10

Berger A. Iurisprudentia//RE. Bd. X 1. 1918. Sp. 1190.

11

Липшиц Е.Э. Право и суд… 1976. С. 18; Wieacker F. Textstufen klassischer Juristen. Gottingen, 1960. S. 186.

12

Levy E. Neue Bruchstucke aus den Institutionen des Gaius // ZRG. № 54. 1934. S. 71.

13

Berger A. Iurisprudentia…, Sp. 1190; Fontes iuris romani antejustin-iani. II. Auctores. Ed. J.Baviera. Florentiae. 1964. R 437^141.

14

Липшиц Е.Э. Право и суд… С. 19.

15

Berger A. Iurispmdentia… Sp. 1191.

16

CollinetP. Histoire de Tecole de droit de Beyrouth. P. 1925. P. 286.

17

Berger A. Iurispmdentia… Sp. 1190–1191.

18

CollinetP. Histoire de Tecole de droit de Beyrouth… P. 286.

19

Krüger P. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 299.

20

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии… С. 13.

21

Krüger Р. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 301, 305.

22

Ibid. S. 304–305.

23

Ibid. S. 305.

24

Ibid. S. 306–307.

25

Ibid. S.307–309.

26

Ibid. S. 304–305.

27

Ibid. S. 310.

28

Ibid. S. 312.

29

Berger A. Papirius Justus // RE. Bd. XVIII 3. 1983. Sp. 1059–1060.

30

Jörs P. Codex Gregorianus I I RE. Bd. IV 1. 1900. Sp. 161; Krüger P. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 317–318, 323–324.

31

Krüger P. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 317, 320–321.

32

Jörs Р. Codex Hermogenianus // RE. Bd. IV 1. 1900. Sp. 165.

33

Jörs P. Codex Theodosianus // RE. Bd. IV 1. 1900. Sp. 171.

34

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии… С. 15.

35

Bleichen J. Verfassungs- und Sozialgeschichte des Römischen Kaiserreichs. 4 Aufl. Bd. 1. München, Wien, Zurich, 1995. S. 273; Girard PF. Manuel elementaire de droit romain. 5 ed. R, 1911. R 74.

36

Krüger P. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 326.

37

Jörs Р. Codex Theodosianus… Sp. 172.

38

Steinwenter Ä. Novellae // RE. Bd. XVII. 1. 1936. Sp. 1164.

39

Krüger P. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 364.

40

Syrisch-römisches Rechtsbuch aus dem fünften Jahrhunderts / übersetzt von Bruns K.S. und Sachau E. Leipzig, 1961. S. 303.

41

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии… С. 34; Krüger Р Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 364.

42

Brassloff S. Fragmenta iuris Vaticana // RE. Bd.VII 1. 1910. Sp. 76.

43

Ibid. Sp. 77.

44

Jörs Р. Codex Gregorianus… Sp. 161.

45

Jörs P. Collatio legum Mosaicarum et romanarum // RE. Bd. IV 1. 1900. Sp. 367–368.

46

Ibid. Sp. 368.

47

Ibid. Sp. 368.

48

Jörs P. Consultatio veteris jurisconsulti // RE. Bd. IV 1. 1900. Sp. 1145.

49

Ibid. Sp. 1144.

50

«Пятьдесят решений» – конституции, изданные императором Юстинианом для составителей Кодекса Юстиниана, чтобы они могли правильно устранить противоречия в конституциях при включении их в сборник законов.

51

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византи… С. 82–83.

52

Günter R. Einige historische Probleme des spätantiken Vulgarrechts //Klio. Bd. 61. H.l. Berlin, 1979. S. 103.

53

Чекалова А.А. Прокопий Кесарийский: жизнь и творчество // Прокопий Кесарийский. Война с персами, Война с вандалами, Тайная история. М., 1993. С. 452.

54

Jörs Р. Codex Justinianus // RE. Bd. IV 1. 1900. Sp. 167.

55

Jörs P. Digesta // RE. Bd. V 1. 1900. Sp. 484–543.

56

Kotz-Dobrz W. Institutiones // RE. Bd. IX 2. 1916. Sp.1566; Krüger P. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 365–368.

57

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии… С. 81–82.

58

Jörs Р. Codex Justinianus… Sp. 169.

59

Ibid. Sp. 170.

60

Липшиц Е.Э. Юридические школы и развитие правовой науки // Культура Византии IV–VII вв. / Отв. ред. З.В. Удальцова. М., 1984. С. 358.

61

Krüger Р. Geschichte der Quellen des römischen Rechts… S. 384.

62

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии… С. 12.

63

Jörs Р. Digesta… Sp. 490.

64

Ibid. Sp. 542.

65

Kotz-Dobrz W. Institutiones… Sp. 1566.

66

Bleichen J. Verfassungs- und Sozialgeschichte des Römischen Kaiserreichs. 4 Aufl. В 1. München, Wien, Zurich, 1995. S. 273, 275.

67

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии… С. 93.

68

Липшиц Е.Э. Юридические школы… С. 363.

69

Collinet P. Histoire de l’ecole de droit… R 272–293.

70

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии… С. 99–111.

71

Там же. С. 201.

72

Там же. С. 202.

73

Seeck О. Ammianus Marcellinus // RE. Bd. 12. 1894. Sp. 1845–1852.

74

DiehlЕ. Historia Augusta // RE. Bd. VIII 2. 1913. Sp. 2051–2110.

75

Paschoud F. Zosimos Historiker // RE. Bd. X a. 1972. Sp. 795–844.

76

Rubin B. Prokopios von Kaisareia // RE. Bd. XXIII 1. 1957. Sp. 273–599.

77

Förster R., Münscher K. Libanios // RE. Bd. XII 2. 1925. Sp. 2485–2551.

78

Lietzmann Н. Salvianus // RE. Bd. I а 2. 1920. Sp. 2017–2018.

79

Jülicher A. Cesarius von Arles // RE. Bd. Ill 2. 1899. Sp. 1302–1304.

80

Forma perpetua – вечный устав.

81

Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат / Пер. и прим. И.М. Гревса. СПб, 1908. С. 32–34, 39^2.

82

CIL / А. Mav et С.Zangemeister, Berlin, 1909.

83

Corpus papyromm Raineri Arciducis Austriae / Hrsg. Von Carl Wessely. B.I. Wien, 1895.

84

Savigny F.K. Über den römischen Kolonat. Berlin, 1822. S. 1-22.

85

Фюстель de Куланж Н.Д. Римский колонат / Пер. и прим. И.М. Гревса. СПб, 1908. С. 197.

86

Там же. С. 27–42.

87

Seeck О. Colonatus // RE. Bd. IV 1. 1900. Sp. 483–510.

88

Clausing R. The Roman colonate. The theories of its origin. New York, 1925. P. 65–66.

89

Hardy E.R. The large estates of Byzantine Egypt. New York, 1931. P. 142.

90

Jones A.H.M. The Later Roman Empire. Vol.II. Oxford, 1965. P. 794.

91

Weaver P.R.C. Familia Caesaris. A social study of the emperor’s freedmen and slaves. Cambridge, 1972. P. 98–99.

92

Eder W. Servitus publica. Untersuchungen zur Entstehung, Entwicklung und Funktion der öffentlichen Sklaverei in Rom. Wiesbaden, 1980. S. 117.

93

Clausing R. The Roman colonate… P. 65–66. Savigny F.K. Über den römischen Kolonat… S. 2-26.

94

Münziger M. Vincula deterrimae conditionis. Die rechtliche Stellung der spätantiken Kolonen im Spannungsfeld zwischen Sklaverei und Freiheit. München, 1998. S. 132.

95

Waldstein W. Орегае Libertorum. Untersuchungen zur Dienstpflicht freigelassener Sklaven. Stuttgart, 1986. S. 297, 401.

96

Waldstein W. Zur Frage der Conditio bei irrtümlicher Leistung nicht-geschuldeter Operae // Juris Professio. Festgabe für Max Kaser zum 80 Geburtstag. Wien, Köln, 1986. S. 319–330.

97

Waldstein W. Zum Reskript Hadrians über Operae bei fideikomissa-rischer Freilassung // Festschrift für Heinz Hübner (zum 70 Geburtstag am 7 Nov.1984). Berlin, New York, 1984. S. 325–336.

98

Johne K.P., Köhn J., Weber V. Die Kolonen in Italien und westlichen Provinzen des Römischen Reiches. Berlin, 1983. S. 29.

99

Crook J. Gaius, Institutiones I, 84–86 CR. 1967. 17. R 137.

100

Polay E. Die Sklavenehe und das römische Recht // Acta Jur. et Pol. Univ. Szeged. N 14. 1967. S. 33, 48.

101

Weaver PR.S. Gaius I, 84 and the S.C.Claudianum // CR. 1964. 78. P. 138–139.

102

Weaver PR.S. Familia Caesaris. Cambrige, 1965. S. 165–169.

103

Sirks A.J.B. Der Zweck des Senatus Consultum Claudianum von 52 n. Chr. // ZRG. Bd.122. 2005. S. 137–149.

104

Sirks A.J.B. The epistula ad Salvium, appended to a letter of Sulpicius Severus to Paulinus // Subseciva Gronigana. Chimaria Gronigae MIM, 2005. P. 91–102; Sirks A.J.B. The Farmer, the landlord and the law in the fifth century // Law, society and authorty in late antiquity. Oxford, 2005. P. 256–271.

105

Mirković М. The later Roman colonate and freedom. Philadelphia, 1997. P. 10–140.

106

Münziger M. Vincula deterrimae conditionis… S. 134.

107

Ibid. S. 132.

108

Weiler I. Die Beendigung des Sklavenstatus im Altertum. Stuttgart, 2003. S. 201–202.

109

Ростовцев М.И. Колонат // Вебер М. Аграрная история Древнего мира / Пер. Д.Петрушевского. М., 2001. С. 46SM-90.

110

Ростовцев М.И. Общество и хозяйство в Римской империи / Пер. И.С. Алексеевой и Г.В. Снежинской. М., 2001. С. 10–438.

111

Сергеев В.С. Разложение рабовладельческой системы и начало колоната Римской империи // ВДИ. 1938. № 3. С. 117–134.

112

Мишулин А.В. К изучению роли войны и военного производства в древности // ВДИ. 1940. № 1. С. 219–230.

113

Ковалев С.И. О главной проблеме рабовладельческой формации // ИГАИМК. 64. Л., 1934. С. 32–47.

114

Штаерман Е.М. Кризис рабовладельческого строя в западных провинциях Римской империи. М., 1957. С. 1–512; Штаерман Е.М. Рабство в африканских провинциях // Штаерман Е.М., Смирин В.М., Белова Н.Н., Колосовская Ю.К. Рабство в западных провинциях Римской империи в I–III вв. М., 1977. С. 5–36.

115

Штаерман Е.М. Рабство в III–IV вв.н. э. в западных провинциях Римской империи // ВДИ. 1951. № 2. С. 84–105.

116

Штаерман Е.М. К вопросу о крестьянстве в западных провинциях Римской империи // ВДИ. 1952. № 2. С. 100–121.

117

Штаерман Е.М. Проблема падения рабовладельческого строя // ВДИ. 1953. № 2. С. 51–79.

118

Сюзюмов М.Я. Закономерный переход к феодализму и синтез // Античная древность и средние века. Вып.12. Свердловск, 1975. С. 33–53.

119

Сюзюмов М.Я. Еще раз о юридических источниках для истории колоната // ВДИ. 1951. № 4. С. 83–88.

120

Сюзюмов М.Я. К вопросу о процессах феодализации в Римской империи // ВДИ. 1955. № 1. С. 51–67.

121

Ранович А.Б. Колонат в римском законодательстве II–V вв. // ВДИ. 1951. № 1.С. 83-109.

122

Ковалев С.И. К вопросу о характере социального переворота в III–V вв. в Западной Римской империи // ВДИ. 1954. № 3. С. 33–44.

123

Корсунский А.Р. О положении рабов, вольноотпущенников и колонов в западных провинциях Римской империи в IV–V веках // ВДИ. 1954. № 2. С. 47–69.

124

Фихман И.Ф. Египет на рубеже двух эпох. М, 1965. С. 4–244.

125

Липшиц Е.Э. О путях формирования феодальной собственности и феодальной зависимости в балканских и малоазиатских провинциях Византии // ВВ. N 13. 1958. С. 28–84; Липшиц Е.Э. Проблема падения рабовладельческого строя и вопрос о начале феодализма в Византии // ВДИ. 1955. № 4. С. 63–71.

126

Липшиц Е.Э. О путях формирования феодальной собственности… С. 37.

127

Липшиц Е.Э. Право и суд в Византии в IV–VIII вв. Л., 1976. С. 40, 114–115; Липшиц Е.Э. Проблема падения рабовладельческого строя… С. 69.

128

Курбатов Г.Л. К проблеме рабства в ранней Византии // Проблемы социальной структуры и идеологии средневекового общества. Вып.2. М., 1978. С. 3–11.

129

Корсунский А.Р. Проблемы измерения социальных явлений в исторических источниках и литературе // Математические методы в исследованиях по социально-экономической истории. М., 1975. С. 6–38.

130

Левченко М.В. Материалы для внутренней истории Восточной Римской империи V–VI вв. // Византийский сборник. М., Л., 1945. С. 12–94.

131

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества. Л., 1980. С. 67.

132

Там же. С. 21–24, 29–30.

133

Там же. С. 24, 37.

134

Там же. С. 27.

135

Там же. С. 24–26.

136

Там же. С. 44–45.

137

Там же. С. 27.

138

Там же. С. 37–38.

139

Там же. С. 40.

140

Там же. С. 67.

141

Там же. С. 16, 67.

142

Штаерман Е.М., Смирин В.М., Белова Н.Н., Колосовская Ю.К. Рабство в западных провинциях Римской империи в I–III вв. М., 1977. С. 5–209.

143

Штаерман Е.М. Рабство в африканских провинциях // Штаерман Е.М., Смирин В.М., Белова Н.Н., Колосовская Ю.К. Рабство в западных провинциях Римской империи в I–III вв. М., 1977. С. 5–36.

144

Смирин В.М. Рабство в Римской Испании // Штаерман Е.М., Смирин В.М., Белова Н.Н., Колосовская Ю.К. Рабство в западных провинциях Римской империи в I–III вв. М., 1977. С. 37–88.

145

Белова Н.Н. Рабство в Римской Галлии // Штаерман Е.М., Смирин В.М., Белова Н.Н., Колосовская Ю.К. Рабство в западных провинциях Римской империи в I–III вв. М., 1977. С. 88–125.

146

Колосовская Ю.К. Рабство в дунайских провинциях // Штаерман Е.М., Смирин В.М., Белова Н.Н., Колосовская Ю.К. Рабство в западных провинциях Римской империи в I–III вв. М., 1977. С. 125–209.

147

Дилигенский Г.Г. Северная Африка в IV–V вв. М., 1961. С. 1–303.

148

Голубцова Е. С. Очерки социально-политической истории Малой Азии в I–III вв. М., 1962. С. 5–187.

149

Коптев А. В. От прав гражданства к праву колоната. Формирование крепостного права в поздней Римской империи. Вологда, 1995. С. 64–65, 69–70.

150

Там же. С. 64.

151

Там же. С. 8–260.

152

Коптев А.В. О времени прикрепления сельских рабов к имению в Римской империи (К вопросу об использовании памятников римского права в качестве исторического источника) // ВДИ. М., 1988. № 3. С. 30–50.

153

Коптев А.В. Позднеантичный colonus juris alieni и классическое право лиц // Древнее право. № 1 (4). Москва, 1999. С. 116–143.

154

Голубцова Е.С. Сельская община Малой Азии. М., 1972. С. 108.

155

Коптев А.В. От прав гражданства к праву колоната. Формирование крепостного права в поздней Римской империи. Вологда, 1995. С. 31.

156

Ранович Л.Б. Восточные провинции Римской империи в I–III вв. н. э. М., Л., 1949. С. 178.

157

Gaius I, 90: Itaque si cui mulieri civi Romanae praegnati aqua et igni interdictum fuerit, eoque modo peregrina facta tunc pariat, conplures… pu-tant, si quidem ex iustis nuptiis conceperit, civem Romanum ex ea nasci, si vero volgo conceperit, peregrinum ex ea nasci.

158

Gaius I, 68: Item si civis Romana per errorem nupta sit peregrino tamquam civi Romano, permittitur ei causam erroris probare, et ita filius quoque eius et maritus ad civitatem Romanam perveniunt, et aeque simul incipit filius in potestate patris esse.

159

Gaius I, 75: Ex iis, quae diximus, apparet, sive civis Romanus pere-grinam sive peregrinus civem Romanam uxorem duxerit, eum qui nascitur peregrinum esse, sed si quidem per errorem tale matrimonium contractum fuerit, emendari vitium eius ex senatus consulto secundum ea, quae superius diximus.

160

Dig. I, 6, 4: Ulpianus libro primo institutionum…Patres familiar-um sunt, qui sunt suae potestatis sive puberes sive impuberes: simili modo matres familiarum; filii familiarum et filiae, quae sunt in aliena potestate. Nam qui ex me et uxore mea nascitur, in mea potestate est: item qui ex filio meo et uxore eius nascitur, id est nepos meus et neptis, aeque in mea sunt potestate, et pronepos et proneptis et deinceps ceteri.

161

Inst. I, 9, 2:.. nulli enim alii sunt homines qui talem in liberos habeant potestatem qualem nos habemus.

162

Wacke A. “Elterische Gewalt” im Wandel der Jahrtausende zum Sorgenrecht der geschiedenen Mutter nach Römischen Recht // Studien zu Antiker Sozialgeschichte. Festschrift Friedrich Vittinghoff. Köln, Wien, 1980. S. 421.

163

С. J. II, 11,8: Imperator Antoninus. Furti si condemnata es…. famae damnum subisti. Quod si res furtiva, quam alter subripuit apud te ignorantem comperta est, non laesit existimationem tuam sententia durior. (Если ты была осуждена за воровство, то ты нанесла ущерб (твоему) доброму имени. Но если у тебя была найдена вещь, которую похитил другой и (о краже которой) ты не знала, то судебный приговор не наносит ущерб твоей репутации.).

164

Fögen М. Т. Inimici humani generis Menschheitsfeinde und Foreigners (Late Antiquity-Middle Ages), 1993, S.3–6; Giaro T. Fremde in der Rechtsgeschichte Roms // Fremde der Gesellschaft (Historische und Sozialwissenschaftliche Untersuchungen zur Differenzierung von Normalität und Fremdheit, Frankfurt am Main, 1991. S. 53.

165

Ibid. S. 53.

166

Лебедева Г.Е. Еще раз о византийском колонате // Проблемы социальной истории и культуры средних веков. Л., 1987. С. 112–113.

167

Staerman Е.М. Einige Bemerkungen zum Klassenkampf und zur Entwicklung des römischen Rechts // Klio. Bd. 61. H. 1. Berlin, 1979. S. 11.

168

Новицкая К.И. Отражение социальной структуры позднеримского общества на судопроизводстве // ВДИ. 1968. № 4. С. 143; Штаерман Е.М. К вопросу о крестьянстве в западных провинциях Римской империи // ВДИ. 1952. № 2. С.111; Корсунский А.Р. О положении рабов, вольноотпущенников и колонов в западных провинциях Римской империи в IV–V веках // ВДИ. 1954. № 2. С. 65–66.

169

Корсунский А.Р. Honestiores и humiliores в законодательных памятниках Римской империи // ВДИ. 1950. № 1. С. 83–84.

170

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 115–116.

171

Weiler I. Die Beendigung des Sklavenstatus im Altertum. Stuttgart, 2003. S. 201–202.

172

Ἐναπογράφοι – приписные колоны, адскрптиции.

173

Мистоты (от греч. MigGcdxoi) – свободные колоны

174

C. J. XI, 48, 19: Ἀυτοκράτωρ Ἀναστάσιος. Τῶν γεωργῶν οἱ μέν ἐναπόγραφοί ἐισιν καί τὰ τούτων πεκούλια τοῐς δεσπόταις ἀνήκει οἱ δὲ χρόνω τῆς τριακονταετίας μισθωτοὶ γίνονται ἐλεύθεροι μένοντες μετὰ τῶν πραγμάτων αὐτῶν. Και οὗτοι δὲ ἀναγκάζονται καὶ τὴν γῆν γεωργειν καὶ τό τέλος παρέχειν.

175

С. J. XII, 1,15: Imperatores Theodosius, Valentinianus. Clarissimis vel spectabilibus universis ad genitale solum vel quolibet alio et sine commeatu proficiscendi et ubi voluerint commorandi habitandive permittimus facultatem.

176

C. J. VII, 38, 1: Imperatores Valentinianus, Valens. Saepenumero praeceptum est, ut servi atque liberti, colonique praeterea rei nostrae nec non etiam eorum suboles ac nepotes, quicumque de nostris possessionibus recessissent ac se ad diversa militiae genera contulissent, cingulo, in quo obrepserant fraudulenter, exuti, si ad aliquas fortasse transcenderint digni-tates, omni temporis definitione submota nostro patrimonio redderentur.

177

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 156–157.

178

С. Th.VI, 36,1: Imperatores Valentinianus, Valens. Equites Romanos secundum gradum post clarissimatus dignitatem obtinere iubemus.

179

Matthews J. Western aristocracies and imperial court a.d. 364–365. Oxford, 1975. P. 105.

180

С. J. XII, 1, 9: Imperatores Valentinianus, Valens. Libertorum filios adipisci Clarissimam dignitatem non prohibemus.

181

С. J. XII, 1, 1: Imperator Alexander Severus. Si, ut proponitis, et avum consularem et patrem praetorium virum habuistis, et… Clarissimis nupseritis, claritatem generis retinetis.

182

Ростовцев М.И. Общество и хозяйство в Римской империи / Пер. И.С. Алексеевой и Г.В. Снежинской. Т. 2. СПб., 2001. С. 234.

183

Dig. I, 7, 3: Paulus libro quarto ad Sabinum. Si consul vel praeses filius familias sit, posse eum apud semet ipsum vel emancipari vel in adop-tionem dari constat. (Если консул или презид является сыном семейства, то считается, что он может самого себя освободить из-под власти отца или совершить усыновление себя.) (Перевод И.С. Перетерского).

184

Dig. I, 7, 35: Paulus libro 18 responsorum. Per adoptionem dignitas non minuitur.

185

Steinwenter A. Libertini // RE. Bd. XIII. 1. Sp. 110.

186

С. J. XI, 48, 13: Imperatores Arcadius, Honorius. Definimus, ut inter inquilinos colonosve, quorum… eademque paene videtur esse condicio, licet sit discrimen in nomine, suscepti liberi vel utroque vel neutro parente censito statum paternae condicionis agnoscant.

187

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества. Л., 1980. С. 73.

188

Sirks A.J.B. The colonate in Justinian’s reign // JRS. Vol. XCVIII. 2008. P. 120–143.

189

Münziger M. Vincula deterrimae conditionis. Die rechtliche Stellung der spätantiken Kolonen im Spannungsfeld zwischen Sklaverei und Freiheit. München, 1998. S. 102.

190

Mirkovic M. The later Roman colonate and freedom. Philadelphia, 1997. P. 124.

191

Коптев А.В. Позд не античный colonus juris alieni и классическое право лиц // Древнее право. 1999. № 1 (4). С. 135.

192

Коптев А.В. О времени прикрепления сельских рабов к имению в Римской империи (К вопросу об использовании памятников римского права в качестве исторического источника) // ВДИ. 1988. № 3. С. 41.

193

Jones А.Н.М. The Later Roman Empire. V. II. Oxford, 1965. P. 795, 799.

194

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 74.

195

Jones А.Н.М. The Later Roman Empire… P. 799.

196

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 75.

197

Jones А.Н.М. The later Roman Empire… P. 795, 799.

198

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 77.

199

С. J. XI, 48, 6: Imperatores Valentinianus, Valens. Omnes omnino fugitivos adscripticios colonos vel inquilinos sine ullo sexus muneris condi-cionisque discrimine ad antiquos penates, ubi censiti atque educati natique sunt, provinciis praesidentes redire compellant. (Наместники провинций принуждают вернуться всех целиком беглых колонов-адскриптициев и инквилинов без различия пола, деятельности или положения к прежним пенатам, где они были записаны в ценз, рождены и воспитывались.).

200

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 82–84.

201

Там же. С. 85–86.

202

Jones А.Н.М. The later Roman Empire.. P. 795, 799.

203

Ibid. P. 776.

204

Kaser M. Das römische Privatrecht. 2 Auf. 2 Bd. München, 1975. S. 144.

205

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 76.

206

Ростовцев М.И. Колонат // Вебер М. Аграрная история Древнего мира / Пер. Д.Петрушевского. М., 2001. С. 419.

207

Коптев А.В. Поз дне античный colonus juris alieni и классическое право лиц // Древнее право. 1999. № 1 (4). С. 2, 19–22.

208

Ростовцев М.И. Колонат // М. Вебер Аграрная история Древнего мира / Пер. Д. Петрушевского. М. 2001. С. 482; Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат / пер. и прим. И.М. Гревса. СПб., 1908. С. 8–9.

209

С. Th. V, 17, 1: Imp. Constantinus а. ad provinciales. pr. Apud que-mcumque colonus iuris alieni fuerit inventus, is non solum eundem origini suae restituat, verum super eodem capitationem temporis agnoscat. Ipsos etiam colonos, qui fugam meditantur, in servilem condicionem ferro ligari conveniet, ut officia, quae liberis congruunt, merito servilis condemnationis compellantur implere. Interpretatio. Si quis alienum colonum sciens in domo sua retinuerit, ipsum prius domino restituat et tributa eius, quam diu apud eum fuerit, cogatur exsolvere: ipse vero, qui noluit esse, quod natus est, in servitium redigatur.

210

Salvian De gub. Dei V, 8: Sed videlicet qui in hac parte iniqui sunt, in alia moderati inveniuntur et justi, ac pravitatem unius rei alterius probitate compensant. Nam sicut in onere novarum indictionum pauperes gravant, ita in novorum remidiorum opitulatione sustentant: sicut tributis novis minores maxime deprimuntur, sic remedies novis maxime sublevantur. Immo par est iniquitas in utroque. Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi, ita in rele-vatione postremi. Si quando enim, ut nuper factum est, defectis urbibus minu-endas in aliquo tributarias fimctiones potestates summae existimaverint, illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur. Quis tunc pauperum meminit? Quis ad communionem beneficii humiles et egestuosos vocant?

211

Экзактор (от лат.“exactor”) – сборщик налогов.

212

Caes. Arel. Senn. CLIV, 2: Si vero iuxta aliquis vicinus sit pauper, qui vel in necessitate positus est ut posit vendere, vel potest obprimi ut cogatur vendere… sperat se posse tollere aut villam aut colonicam vicini pauperis, et inmittit illi aliquas tribulationes: verbi gratia, agit secretius apud eos qui possunt, ut ilium exactores aut faciant inplicatum, aut allectum in aliqua publica et damnosa administatione constringant; ex quibus contractis debitis multis necesse habeat infelix vendere casellam, unde aut ipse aut filii sui sustenta-bantur. Necessitate ergo conpulsus venit ad ilium, per cuius nequitiam prem-itur et adfligitur; et nesciens quod ipsius inmissione hoc patitur, dicit ad eum: Da mihi, domine, rogo te, paucos solidos; patior necessitatem, urgeor a creditore… et cum eum ad hanc necessitatem adduxerit, dicit illi ut venditionem facere debeat, et casellam, pro qua prius verbi gratia forte centum solidos of-ferebat, ut eum opprimi viderit, nec medietatem pretii dare adquiescit.

213

c. 100; Ростовцев М.И. Общество и хозяйство в Римской иперии / Пер. И.С.Алексеевой и Г.В.Снежинской. СПб., 2001; Jones Л.Н.М. The later Roman empire. V. II. Oxford, 1965. P. 794.

214

Ростовцев М.И. Общество и хозяйство в Римской империи… С. 234.

215

Jones А.Н.М. The Later Roman Empire… P. 774–775; Remondon R. La crise de l’Empire Romain. R, 1964. P. 178.

216

Aur. Viet. XXXIX, 31–32: Hinc denique parti Italiae invectum tribu-torum ingens malum. Nam cum omnia eadem functione moderateque ageret, quo exercitus atque imperator, qui semper aut maxima parte adorant, ali possent, pensionibus inducta lex nova. Quae sane illorum temporum modestia tolerabilis in pemiciem processit his tempestatibus.

217

Mirkovic M. The later Roman colonate and freedom… R 124.

218

С. Th. XI, 1, 14: Impp. Valentinianus, Valens. Penes quos fundomm sunt, pro his colonis originalibus, quos in locis isdem censos esse constabit… recepta conpulsionis solicitudine implenda munia functionis agnoscant…

219

C. Th. XI, 24, 6: Impp. Honorius et Theodosius aa. Aureliano prae-fecto praetorio pr. Valerii, Theodori et Tharsacii examinatio conticiscat, illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis, qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt. Quos tarnen omnes functionibus publicis obsecundare censemus… Possessiones autem athuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunt, si pro antiquitate census functiones publicas et liturgos, quos homologi coloni praestare nos-cuntur… cognituri.

220

Jones А.Н.М. The Later Roman Empire… R 799.

221

Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского общества… С. 96.

222

Там же. С. 73.

223

Kühler В. Peregrinus // RE. Bd. XIX. 1. 1937. Sp. 641.

224

C. Th. V, 6, 3: Imp. Constant(ius) (v4)nthenio P(raefecto) P(raetori) o. Scyras barbaram nationem maximis (С7ш)погит, quibus se coniunxerunt, copiis fusis imperio nos(^ro) subegimus. Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto ge(wer)e hominum agros proprios frequentandi, ita ut omnes {seid)nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se… nullique liceat velut donatos eos a iure census (in se)rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere…

225

Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат… С. 44–50.

226

Mirkovic М. The later Roman colonate and freedom… P. 99.

227

С. J. XI, 54, 1: Imperatores Leo, Anthemius. Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque confugerit, id, quod… sub praetextu vel vendi-tionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus, nullam habeat fir-mitatem: tabellionibus, qui talia instrumenta perficere ausi fuerint, bonorum proscriptione plectendis….

228

С. Th. I, 29, 5: Imperatores Valentinianus, Valens. Utili ratione pro-spectum est, ut innocens et quieta rusticitas peculiaris patrocinii, id est de-fensoris locorum, beneficio fruatur, ut apud eum in pecuniariis causis liti-gandi habeat facultatem. (Представляется разумным, чтобы безобидное и тихое крестьянство пользовалось милостью пекулиарного покровительства, имеется ввиду милостью защитника (их) местности, чтобы оно в случаях (судебного спора) о пекулиарном имуществе имело возможность вести судебную тяжбу.).

229

Коптев А.В. От прав гражданства к праву колоната. Формирование крепостного права в поздней Римской империи. Вологда, 1995. С. 121–122.

230

Там же. С. 127.

231

С. J. XI, 55, 1: Impp. Valentinianus et Valens aa. ad Probum prae-fectum praetorio. Admodum utiliter edimus, ut plebs omnis Illyrici officiis patronorum contra potentium defendatur iniurias. Super singulas quasque praedictae dioeceseos civitates aliquos idoneis moribus quorumque vita ante-acta laudatur tua sinceritas ad hoc eligere curet officium, qui aut provinciis praefuerunt aut forensium stipendiorum egere militiam aut inter agentes in rebus palatinosque meruerunt. Decurionibus ista non credat; his etiam, qui officio tui culminis vel ordinariis quibuscumque rectoribus aliquando paru-erint, non committat hoc munus; referatur vero ad scientiam nostram, qui in quo oppido fuerint ordinati.

232

Ростовцев М.И. Колонат… С. 484–485.

233

Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат… С. 88–92.

234

Mirkovic М. The Later Roman Colonate and Freedom… P. 121.

235

Коптев А.В. Позд не античный colonus… С. 139.

236

Коптев А.В. О времени прикрепления сельских рабов к имению в Римской империи (К вопросу об использовании памятников римского права в качестве исторического источника) // ВДИ. 1988. № 3. С. 43; Коптев А.В. Поз дне античный colonus…С. 141.

237

Seeck О. Colonatus // RE. Bd. IV 1. Stuttgart, 1900. Sp. 495.

238

Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат… С. 27–42.

239

Ростовцев М.И. Колонат… С. 470–486.

240

Ростовцев М.И. Общество и хозяйство… С. 225; Jones А.Н.М. The Later Roman empire… P. 794–795; Коптев А. В. От прав гражданства к праву колоната… С. 64.

241

Коптев А. В. От прав гражданства к праву колоната… С. 64–65, 69–70.

242

Там же. С. 64.

243

Beeck О. Colonatus // RE. Bd. IV 1. Stuttgart, 1900. Sp. 495.

244

Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат / Пер. и прим. И.М. Гревса. СПб, 1908. С. 43^4.

245

Там же. С. 4.

246

Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат… С. 16–22; Mirkovic М. The later Roman colonate and freedom… P. 120–121.

247

Фюстель де Куланж Н.Д. Римский колонат… С. 16–17.

248

Там же. С. 16–17.

249

Там же. С. 19–22.