Бу сири маннык кэпсииллэр. Түөрт удаҕан кыргыттар олоро сылдьыбыттар. Төрдүөн ини-бии эбиттэр. Сүрдээх эйэлээхтик олорон иһэн, ыалдьан утуу-субуу өлбүттэр. Өлбүттэрин кэннэ төрдүөннэрин бииргэ көмпүттэрэ үһү. Ол сылдьыбыт сирдэригэр уҥуохтарын туппуттар. Ол иһин бу сири Кыргыттар Уҥуохтара дииллэр.

Урут, былыыр-былыр дьон аһаан олорбут сүрдээх улахан күөлэ баар эбитэ үһү. Дьон бу күөлү сөбүлээн, ытыктаан Алаана диэн ааттыыллар эбит. Бу күөлтэн аһыыр эрэ ууларын баһаллар эбит. Уонна күһүн муҥхалыыллар үһү. Балыга туох да наһаа сүүнэ улахан эбит. Биирдэ чугас-чугас олорор икки ойуун, тыл-тылларыгар киирсибэккэ, кыыһырсыбыттар уонна, куоталаһан, үс түүннээх күнү быһа кыырбыттар. Ойууттар кыыран бүтүүлэрин саҕана абааһыларын уонна иччилэрин аҕалан охсуһуннарбыттар. Малаан ойуун Онтоко ойууну, кыыран бүтэн иһэн, хараҕын дьөлө түһэн кэбиспит. Онон Малаан ойуун кыайбыт. Бу күнтэн ылата Алаана күөл кылгаатар кылгаан испит. Устунан уолан барбыт. Бу күөл онно ньамаҕынан, бадараанынан көрө сыппыт. Онон бу күөл уута барыта үөн-көйүүр буолбут. Онтон ылата күөлү Алаана диэн ааттаабакка, Үөннээх диэн ааттаабыттар.

Ульяна Иванова. Амма улууһа, Солобуода дэриэбинэтэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Манна биир Арыылаах диэн хаһан да уолбат тураҥ баар. Ол тураҥ туһунан дьоннор маннык үһүйээни кэпсииллэр. Былыр тоҕус ынахтаах биир эмээхсин олорбут үһү. Бу тураҥ аттыгар. Ол эмээхсин ол ынахтарыттан арыы-сыа бөҕөтүн астыыр үһү. Арыы оҥорор үһү уонна сүөһүтүн өлөрөн, сыатын ылан буһаран баран, ол сыаны уулларан, сүөгэйи кытта булкуйан, эмиэ арыылыыр үһү. Кини ол арыыны оҥорооччунан биир баайга үлэлиир үһү. Эмээхсин сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри сүөһүлэрин кытта астаһар үһү. Эмээхсин ийэ-хара көлөһүнэ тахсан, таҥаһа-саба арыы буолан, туох баар туттар ыаҕайалара, иһитэ-хомуоһа куруутун арыылаах буолар үһү. Эмээхсин ууну арыы оҥорор ыаҕайаларынан бастар эбит. Кини күҥҥэ биирдэ да бастар эбит буоллаҕына, иһититтэн, кыра да буоллар, арыы сыата хаалбыт тобоҕо бу тураҥ уутугар түһэр эбит. Ол курдук мунньуллан, уу үрдэ бүттүүнэ араҕас арыы буолбут. Эмээхсин ол арыыттан, сомсон ылан, эмиэ туһанар эбит. Кини, ынахтара бааһырдаҕына, онон эмтиир эбит уонна түүлэрин эмиэ ол арыынан сотор эбит. Ол иһин ол тураҥы Арыылаах диэн ааттаабыттар. Ол да буоллар, атын да тураҥнар эмиэ арыылаах буолааччылар да, ааттара атын.

Дмитрий Семенович Лонгинов (1909). Боотуруускай улуус, Дьоҥку нэһилиэгэ (билигин Абаҕа). Булгунньахтаах аҕатын ууһа, Дааҕый ийэтин ууһа. 1983 с. суруйан биэрбитэ.

Амма арҕаа эҥэрэ. 200-чэкэ сыллааҕыта татаардар олоро сылдьан, уорбут аттарын баһын уҥуоҕун мунньубуттарын көрөн баран, Саҥарбат Сааба, Боотуруускай улууһун кандидат кулубата, Ат Бастаах диэбит.

Бу хайаны Моччохоччу диэн кэрэ дьүһүннээх, сүрдээх быһый кыыс дьахтар аатынан ааттаабыттар. Ол дьахтар ити хайаны таптаан, арахпакка оонньуу, өрө-таҥнары сүүрэрэ, ыллыыра-туойара үһү. Ол иһин ааттаабыттар.

Былыр биир булчут эмээхсин сааскы тоҥокко тайаҕы эккирэтэн киирбит. Амма уҥуоргу өттүгэр куугунатан тахсан, бүдүрүйбүт уонна: «Оҕом тобукпар үөскээн бүдүрүйдэҕим», – диэбитэ үһү.

Дьаҕадьыма – Соморсун хайата. Ол былыргы дьон оҕустарын туйаҕа тааһыран турар диэн. Олоҥхотооҕор бөдөҥ туйахтаах сүөһү баарын туһунан номох.

Харама. Амма сүнньүгэр баар бары хайалартан барыларыттан бастыҥнара, маанылара, кэрэлэрэ, сүдүлэрэ диэххэ сөптөөх. Таас сууллардаах, кэрэ көстүүлээх хайа. Олохтоохтор бу хайаны Мааны Хотун Хайа дииллэрэ үһү.