Былыыр-былыр биир баай олорбут. Кини кыыстаах эбит. Ол кыыс эргэ барар сааһа буолбут. Аҕалаах ийэтэ кинини баай уолаттарыгар күүстэринэн биэрээри гыммыттар. Кыыс буоллаҕына биир дьадаҥы киһи уолунуун олус таптаспыттар. Аҕатыттан, ийэтиттэн көрдөһө сатаабыт: «Миигин бэйэм сөбүлүүр киһибэр биэриҥ. Мин дьолбун быһа түһүмэҥ. Мин баай уолаттарыттан кими да сөбүлээбэппин. Кинилэргэ биэрдэххитинэ, кумахха быраҕыллыбыт ньургуһуннуу кууруом-хатыам. Ийэлээтэр ийэм, аҕалаатар аҕам, мин көрдөһүүбүн истиҥ даа!» – диэн иэйбит-туойбут, көрдөспүт-ааттаспыт. Ону ийэлээх аҕата истиэх бэйэлээхтэр дуо?! Олох сөпсөспөтөхтөр. Аҕата: «Ол-бу буолума! Ол дьадаҥы уолугар тахсаҥҥын тугу сиэн-аһаан уойар-тотор үһүгүн? Өссө бачча кыратыттан сөбүлүүрдээх-сөбүлээбэттээх. Көрдөһө да сорунума. Мин эйигин төрөппүтүм, онон мин бас билэбин. Кимҥэ биэрэрим-биэрбэтим бэйэм дьыалам».

Кыыс эрэйдээх хайаахтыай. Муммут кус оҕотун курдук хаалаахтыыр. Ийэтэ, кыыһын аһынан, кэргэниттэн көрдөһөн көрөр да, биирдэрэ ылыммат. Аҕата, эппитин курдук, тэйиччи олорор биир баай уолугар кыыһын биэрээри тэринэр. Кыыстан тугу да ыйыппаттар. Бэргэһэлээн холбооттуур күннэрэ тиийэн кэлэр. Кыыс бэргэһэлэнэр. Уонна киэһэ, утуйар кэмнэрэ кэлиитин саҕана, сүтэн хаалбыт. Кини, таптыыр киһититтэн арааран, таптаабат уолугар биэрэн эрэллэриттэн хомойон-хоргутан, дьиэтин кэннигэр турар тииккэ тахсан моҥнон өлбүт.

Ол кэнниттэн хас да сыл ааспыт. Арай биирдэ били баай олорбут сириттэн чугас хас да киһи оттуу сылдьыбыттар. Түөртүүр чэйдэрэ буолбут. Биир киһи оһох отто, чэй өрө хаалбыт. Дьонноро чугас сорохторо от көрө, сорохторо сөтүөлүү барбыттар. Ол киһи, соҕотоҕун хаалан, уотун умата олорбут. Арай туран, солуурчаҕын ыла баран иһэн көрдөҕүнэ, суол устун биир бэргэһэлэнэр курдук таҥастаах кыыс хааман кустуктанан иһэр эбит. Киһи муодарҕаан да, соһуйан да ол кыыһы көрө турбут. Кыыс чугаһаан истэҕинэ көрбүтэ, били аҕыйах сыллааҕыта моҥнон өлбүт баай кыыһа иһэр эбит. Киһи, куттанан, сырдык-хараҥа быыһыгар киирбит. Арай биирдэ өйдөммүтэ, дьоно кэлэн, кинини уоскута сылдьаллар эбит. Ол киһи тураат, били суол диэки көрбүт да – туох да, ким да суох. Киһи дьонугар кэпсээбит. Дьоно олус муодарҕаабыттар. Ол дьонтон сорохторо кэнники эмиэ ити кыыһы көрбүттэр. Кыыс, кинилэргэ чугаһаан иһэн, сүтэн хаалар эбит. Дьон онтон ыла ити сири Кыыс Дьаарбайбыт диэн ааттаабыттар.

Маша Нестерова. Амма улууһа, Амма-Наахара нэһилиэгэ.

1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Бу сиргэ биир ыал Петр диэн уоллара, онуһу бүтэрэригэр, экзамен саҕана, бырааттарын кытта баран, кыракый сарай туппут. Онно уруогун аахтара үһү. Ол уол армияҕа сылдьан, кэлиэн ый аҥара хаалтын кэннэ, хайаттан суоруна таас төбөтүгэр түһэн өлбүт. Ол иһин бу сири Бүөчэ Отуулаах диэн ааттаабыттар.

Боссоойко бандьыыт күрээн иһэн, биир хайаҕа диван курдукка, иһирик ойуур иһигэр, үрэх кытыытыгар турар сиргэ, хонон ааспыт үһү. Ол сир ол иһин итинник ааттаммыт дииллэр.

Парасковья Кутукова. Амма улууһа, Элэһин нэһилиэгэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Кырдьаҕастар кэпсээннэринэн маннык. Бу күөл сүрдээх улахан күөл. Кини адьас таас хайа анныгар сытар. Ити хайа эмиэ сүрдээх үрдүк баҕайы, туруору. Манна урут биир тоҥус дьахтара олоро сылдьыбыт. Дьахтар сүрдээх хорсун эбит. Куруук тыаҕа сылдьан бултанара үһү уонна хайаттан куруук хайыһардыыра үһү. Хаһан да охтон, сүһүөҕүн сүтэрбэт эбит. Арай бу дьахтар биирдэ сүрдээҕин ыалдьыбыт. Кыһын эбит. Урукку куолутунан хайаттан хайыһарынан түһэргэ быһаарыммыт. Кини ити санаатынан хайа үрдүттэн хайыһарынан түспүт. Ол гынан баран, Эбэтин аттыгар кэлэн, охтон тобуктуу түспүт. Олус диэн ытаабыт-соҥообут. Бэйэтин наһаа кэмсиммит. Дьэ, ол курдук олорон эрэн өлбүт. Онтон ыла бу күөл, кинини кэриэстээн, күн бүгүҥҥэ диэри Тоҥус Кыыһа диэн ааттанар.