Бу жараён айниқса милоддан аввалги 8—7 асрларда интенсив бўлган материк Юнонистон шаҳарларидан келган муҳожирлар, ороллар ва Эгей денгизи қирғоқлари Ўрта Ер денгизи ва Қора денгиз соҳилларида юзлаб мустамлакачилик шаҳарларига асос солган; IV—III асрларда милоддан аввалги шарқда кўплаб Эллинистик шаҳарларга асос солинганида; кейинчалик II—I асрлар милоддан аввалги ва I—IV асрлар милод даврида, Рим шаҳарсозлиги давридаги юзлаб шаҳарлар яратилган.

Шу билан бирга, нафақат меъморчилик санъати учун, балки табиий шароитларни ҳисобга олган ҳолда шаҳарлар учун жойларни танлаш, уларни ҳудудий ташкил этиш ва ривожлантириш учун, кўплаб муҳим принциплар ва техникалар ишлаб чиқилди.

Инсоният тарихида ҳеч қачон Рим қулаганидан кейин тахминан 1000 йил давомида, улкан ҳудуд бўйлаб шаҳар қурилишининг бу ҳодисаси такрорланмаган.

Қадимги Юнонистон.

Юнонистон шаҳри, Мисрдан фарқли ўлароқ, жамоаларга, шаҳар-давлатларни ташкил этувчи эркин одамларга тегишли. Юнон шаҳар марказида, одатда тепаликда, асосий ибодатхоналари, диний ва жамоат бинолари бўлган Акропол («юқори шаҳар») жойлашган; атрофида шаҳарнинг қолган қисми турар жой ва ҳунармандчилик кварталлари ва бозор майдонига («Агра») эга эди.

Бир нечта шаҳарлар иттифоқ туздилар; ҳар бир жамоа ва шаҳар «полис» хусусиятларига эга бўлиб, автономияга интилишди, вақти-вақти билан шаҳарларнинг қисқа муддатли иттифоқларга бирлашиши ва улар ўртасидаги урушлар Юнонистон сиёсий тарихининг асосий воқеаларидир.

Афина акрополи

Қадимги юнонларнинг шаҳарларни ташкил этиш учун жойларни танлашдаги ажойиб шаҳарсозлик ва географик тажрибаси, улар яратган меъморий ансамбллар ва бинолар сингари қимматбаҳо меросдир.

Қадимги Рим.

Қадимги Рим даврида шаҳарларни қуришда инсониятнинг географик ва шаҳарсозлик тажрибаси янада кенгайди. Милоддан аввалги 753 йилда ташкил этилган Қадимги Рим, мавжуд бўлган 12 аср давомида (476 йилда Одоаcер немислари томонидан қўлга олинишидан олдин) баланд овозда қуллик империясини яратди.

Ўзини III асрга бўйсундириб милоддан аввалги бутун Италия, III—II асрларда эзилган учта пуник урушларида Карфаген, 1-асрда Рим милоддан аввалги. – I—II мил Испания, Греция, Галлияни, Буюк Британияни, марказий ва жануби-шарқий Европанинг Рейн ва Дунайгача, кичик Осиё, Левант, шимолий Африка, Мисргача бўлган улкан ҳудудларини босиб олади.

Инсоният тарихида биринчи марта кўп асрлик анъаналари ва тажрибалари билан кўплаб миллатлар яшайдиган бундай улкан ҳудуд бир куч чегарасида бўлиб чиқди.

Римликлар бу тажрибани кучли ўрганишди. Алп тоғининг шимолидаги Рим истилолари билан, айниқса Қайсарнинг Галлиядаги (Германия, Буюк Британиядаги) юришлари билан ўша пайтдаги маданий олам ҳақидаги билимлар уфқлари ғайриоддий даражада кенгайди.

Рим форуми

Юнонистонни забт этиб, Римликларга асосан Юнон маданияти таъсир кўрсатди, аммо уни ўзлаштиргандан сўнг ва хусусан, Юнонистоннинг шаҳарларни қуриш тажрибаси, бошқа халқлар орасида (аввал Этрусклар, кейин бошқалар қатори) топилган қурилиш усуллари ва услубларидан кенг фойдаланган ҳолда, Римликлар ғайриоддий эди.

Шаҳарсозликнинг географик кўламини кенгайтирди, улкан империяни кенгайтириш ва бошқариш бўйича стратегик вазифаларга бўйсундирди, шаҳарсозликнинг техник асосларини ишлаб чиқди, кўплаб янги турдаги иншоотларни (форумлар, амфитеатр, цирк, ҳаммом, базиликалар, кўприклар, йўллар, сув ўтказгичлари) яратди, янги турдаги иншоотларни (арклар, аркадалар, гумбазли шифт), кўплаб иншоотларга улкан ўлчамларни тақдим этган.

Шунга қарамай, қадимги шаҳарларда бўлгани каби шарқ ва Эллинизм даври, аммо бошқа услубда ва бошқа техник асосда, Римда, империянинг кўплаб вилоят марказларида ўн минглаб одамларнинг бир вақтнинг ўзида қолишлари учун мўлжалланган ва ҳайратга соладиган улкан иншоотлар яратилди.