Шу билан бирга, бошқа мамлакатларда бўлгани каби, эски пойтахтларни йўқ қилиш ва янгиларини қуриш ғайриодатий бўлмаган ва ўз-ўзидан равшан бўлиб туюлган, худди қонли ва шафқатсиз урушлар пайтида ўн минглаб одамларни йўқ қилиш ёки уларни қулга айлантириш каби пойтахт шаҳарлари ҳажми кўпинча жуда катта бўлган.

Шундай қилиб, Санянг шаҳри, дарё бўйида жойлашган император Циншиҳуади бошчилигидаги Цин давлатининг пойтахти. Вейнинг 1 миллионга яқин аҳолиси бор эди; шаҳар ташқи деворларининг периметри 100 км га етди; юз минглаб ишчилар улкан императорлик саройларини қуришда қатнашдилар.

Шу билан бирга, шимолдан қилинган босқинлардан ҳимоя қилиш учун Буюк Хитой девори тахминан 6000 км узунликда қурилган – қудратли мудофаа миноралари билан баландлиги 10 м ва кенглиги 7—8 м бўлган улкан иншоот.

Буюк Хитой девори

Хитойнинг бюрократик аппарати ва бутун ижтимоий ҳаётни ташкил этишни тавсифловчи қатъий тартибга солиш шаҳарларни қуриш бўйича дастлабки тавсияларга қадар тарқалди.

Лоян

Шундай қилиб, «Чжоу Ли» рисоласида XII—XI асрларда Хитой шаҳарлари ҳақида маълумотлар мавжуд. Милоддан аввалги: пойтахт Лои (Лоян) режада тўртбурчак, тўққиз энлик ва тўққиз меридиан кўчалари бўлганлиги ва ҳукмдор саройи шаҳарнинг марказида жойлашганлиги кўрсатилган.

Конфуцийнинг издоши Менгзи (милоддан аввалги IV—III асрлар) рисоласида шаҳарнинг тўртбурчаклар режаси, ички ва ташқи қалъа деворларининг қатъий чекланган периметри (мос равишда 3 ва 7 ли, ли = 500 м) бўлиши кераклиги аниқланди; марказий кварталда ички шаҳарда ҳукмдорлар ва имтиёзли аҳоли жойлашиши керак, бошқа кварталларда ҳар бирида 100 кишидан иборат деҳқонлар мавжуд; шаҳарнинг умумий аҳолиси 3500 кишини ташкил қилди.

Боғлар ва сабзавот боғлари, ички ва ташқи деворлар ўртасида жойлашган. Шаҳарда туман бўлиши керак эди, унинг радиуси (тахминан 12 км) шаҳардан бир ярим соат тезликда ўрнатилди.

Шаҳарларнинг катталиги, бўйсуниш иерархияси ва тўртбурчаклар режалаштиришнинг, қатъий қонуниятларини тартибга солувчи бошқа манбалар сақланиб қолган.

Қадимги шарқ шаҳарларини яратиш бўйича, улкан ишларнинг натижаларини энг умумий маънода тавсифлаб, уларга бирма-бир баҳо бериш қийин. Азоб-уқубатларда инсоният шаҳарларни қуришнинг биринчи тажрибасини эгаллади.

Зукко кашфиётлар ва ютуқлар билан бир қаторда, иншоотлар қурилишига тушунарсиз ҳаракатлар сарф қилинди, уларнинг яратилиши, инсон кучининг бемаъни исрофидир.

Кўп сонли иншоотлар ва бутун шаҳарлар вақти-вақти билан, уларнинг аҳолиси билан бирга вайрон қилинган. Қадимги шаҳарлар милоддан аввалги II минг йилликда қул эгаси цивилизациясининг асосий географик марказлари, Ўрта Ер денгизи зонасига силжийди.

Тахминан 2000 йил давомида Антик давр марказлари, Ўрта Ер денгизи ҳавзаси бўйлаб ҳаракатланмоқда. Дастлаб, бу Финикия шаҳарлари – гуллаб-яшнаган, лекин жуда кўп аҳоли яшайдиган мамлакат, Ливан тизмаси томонидан денгизга сиқилган; Финикияликлар, Тир ва бошқа қирғоқ шаҳарлари аҳолиси, Ўрта Ер денгизи халқлари, узоқ сафарларга чиқишларидан олдин ва машҳур Карфагенни ҳам ўз ичига олган колонияларни топдилар.

Кейин устунлик Критга, кейинчалик Микенага ўтади. Бир неча асрлар давомида Афина шарқий Ўрта Ер денгизининг шубҳасиз марказига айланди. Ниҳоят, Ўрта Ер денгизи ҳавзасининг марказида жойлашган ва Гибралтардан Месопотамияга, шимолий Африкадан Британияга қадар чўзилган улкан империяни яратадиган Рим кўтарилади.

Қадимги давр нафақат ажойиб ва қисман сақланиб қолган меъморий ансамбллар ва иншоотларда асраб олинган шаҳарсозлик санъатининг мислсиз намуналарини, балки «шаҳарларнинг географик кенгайиши» ҳудудини – уларнинг тармоғининг бир ёки бир нечта ота-она шаҳарларидан кенг ҳудудларга тарқалишини ҳайратга соладиган кўламда ва қамраб олишда катта мерос қолдирди.…