– Ախպար, ճիշտն ու սխալը վե՞րն է, ասանք ա ըլլենար՝ անանք դի ըլլենար, անանք ա ըլլենար, ասանք դի ըլլենար…
Կատակում էր նա, թե լուրջ էր ասում՝ չգիտեմ, բայց համոզված եմ, որ կյանքի էությունը, եթե կարելի է այսպես ասել, կատակային է, ով շատ լուրջ է վերաբերվում նրան, ավելի շատ է սխալվում:
Հիմա բոլորը խոսում են սխալներով սովորելու մասին.
– Խելացի մարդիկ ուրիշի սխալներով են սովորում, հիմարները՝ սեփական սխալներով:
– Եթե բոլորը ցանկանան ուրիշներից սովորել, էլ ո՞վ պիտի սխալվի և ումի՞ց պիտի սովորի խելացի մարդը, – մի անգամ հարցրի դերասան Թելմանին:
– Աշխարհում միշտ կգտնվեն հիմարներ, որ կսխալվեն և խելացիներ, որոնք կսովորեն նրանց սխալներով, ցանկանալը քիչ է, – ասաց նա:
Եզովպոսը ունի այդպիսի մի առակ, ճիշտ է, այնտեղ արատների մասին է խոսքը, բայց կարելի է շրջել, տարբերությունը մեծ չէ, որտեղ արատը, այնտեղ էլ սխալը: Ահա այդ առակը.
Պրոմեթևսն ստեղծեց մարդուն և նրա վզից երկու տոպրակ կախեց, մեկը սեփական արատներով լցված, մյուսը՝ ուրիշի: Այն տոպրակը, որը լցված էր սեփական արատներով, կախեց ետևից, որ երբեք չտեսնի, իսկ մյուսը առջևից կախեց, որ միշտ տեսնի:
Շրջելը լավ, բայց այնքան էլ պարզ չէ, այդպիսով Պրոմեթևսը պատժե՞լ է, թե՞ լավություն է արել մարդուն, որ երբեք չտեսնի սեփական արատները կամ սխալները: Ավելի լավ չէ՞ր լինի, եթե դրա փոխարեն աստվածները մարդուն տային սխալն ազնվորեն ընդունելու հատկություն և մեղմացնեին սխալի հիշողության ու զղջումի ցավը:
Այս խառն օրերին ցավն էլ է շատացել ու երբեմն հուսահատ մտքեր է ծնում այն մասին, որ մարդն ինքը սխալի հետևանք է ու սխալի պատճառ, նաև այն մասին, որ մենք բոլորս ճամփորդ ենք, բայց ոչ սովորական ճամփորդ, այլ խելակորույս երթևեկության մասնակից, տեսանելի և անտես կապերով կապված մյուս մարդկանց հետ, թեկուզ ինքն էլ չսխալվի, ուրիշի սխալի զոհը կդառնա:
* * *
Հազար տարին մի անգամ աշխարհը փրկության է սպասում:
Փրկիչ գա, թե չգա, աշխարհը խառնվում, ալեկոծվում է հազար տարին մի անգամ, դարերի ու դարաշրջանների արանքում, և վա՛յ նրան, ով փոփոխությունները չի հասկանում կամ պատրաստ չի լինում դրանց:
Հին ու նոր օրինակներից, եթե ես իմը չհաշվեմ, առաջին հերթին հիշում են Սերվանտեսին ու իր Դոն Կիխոտին: Նրան համարել են Իսպանիայի Քրիստոս: Սերվանտեսը նրան նկարագրել է ըստ իր արտաքինի, հայելուն նայելով, երբ բանտ էր նստած պարտքերի պատճառով: Նոր դարաշրջանի սկիզբն էր, նա էլ իր հերոսի պես լավ չէր հասկանում նոր կյանքը:
Եվ ինչու՞ Սերվանտեսի այդ հերոսն ավելի հասկանալի ու հարազատ է մեր ժողովրդին, ինչու՞ հենց նրան են անվանել ազգերի Դոն Կիխոտ, թեև ազգերի ավագ եղբայր, բայց աշխարհին օտար ու խորթ են համարել:
Նայելով նրա կրած չարչարանքներին, կարող էին և ազգերի Քրիստոս համարել: Բայց պետք է ուրախանա՞լ, թե՞ տխրել դրա համար:
Հայտնի է, որ բոլորից առաջ Նարեկացին է ցույց տվել հայի դոնկիխոտությունը: Նա էլ իր Նարեկը գրել է նոր հազարամյակի սկզբին, երբ մարդկությունն սպասում էր Տիրոջ հայտնությանը:
Նրա հերոսը ինքն իր պատճառով տառապած հայն է, որը, սակայն, խղճահարություն չի առաջացնում, թեև անկյալ է, բայց վեհություն ունի իր մեջ, ինչպես Դոն Կիխոտը, նրան հաղթել են, բայց նա չի պարտվել, չի կորցրել հոգու լույսն ու հավատը:
Հիմա էլ ամեն տեղ է նա, աշխարհում ցրված, բայց աշխարհից տարբեր: Աշխարհը նրան վիրավորել ու խաբել է, բայց նա հավատում է աշխարհին ու մարդուն. մի՞թե դոնկիխոտություն չէ:
Իր երևակայության տեսիլներով տարված, փոխանակ իր տանը նստելու, նա թափառում է աշխարհով մեկ ինքն իրենից հալածական ու սպասում է, որ աշխարհը իր Նարեկը կարդա, իր հոգին տեսնի:
Աշխարհում էլ ուրիշ ոչ մի ժողովուրդ Նարեկ չունի՝ այդպիսի բաց ու ազնիվ խոստովանանք, այդ էլ է դոնկիխոտություն:
Մինչդեռ պետք էր Սանչո Պանսա լինել աշխարհին հարմարվելու, նրա շարժումն ու փոփոխությունները հասկանալու համար, մանավանդ որ Դոն Կիխոտը ամեն անգամ այդ փոփոխությունների հետ մեռնում ու կենդանանում է, իսկ Սանչո Պանսան երբեք չի մեռել ու չի մեռնի: