…Шаг шаандан тура-ла, буруңгу Тывага, чер-чурт аайы-биле төрел аймак бүрүзү таңды-тайгалыг чораан.
Коңгурнуң өгбелериниң төрел аймаа долгандыр-ла даглар, бүүрелчиннер-биле бүзээлеттинген бо оранга хөй-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-көжээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…
– Бо хамык хая-дашта, кижи-көжээлерде хөй бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?
– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-көжээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап түңневээн. Күзээр болзуңза, өзүп келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер мөңгези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.
– Канчап улус мөңгези-биле чоруй баар чүвел?! Кай, бис база өлүп каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Коңгурже бир-ле идегел-биле көрген.
Ачазы боданмышаан, бажын согаңнаткаш, чуртталга мөңге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…
– Дываажаң биле Эрлик ораны деп чүл, ачай?
– Кандыг-даа кижи өлүрүнүң мурнунда чүү дээш чурттап чораанының шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – өлүрүнүң мурнунда чуртталгазының байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен өлүрүңнүң мурнунда бодуңга: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на күзээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзуңза, ол дываажаң-дыр.
2. КАРА ӨЛҮМ
Чинчи удуп чыдырда, Коңгур кадайының аарый бергенинге сагыш човап, ханы бодалдарже дүлнү берген олурда, оглу Холурааш салдыкпайн айтырган:
– Авам үргүлчү-ле чыдар апарган. Чүзү канчап барганы ол, ачай?
– Аваң аарый берген, Холур. Аңаа ам чымчак сөс, сагыш човаашкын херек. Ол биске даянып, оожургаар ужурлуг, – дээш, Коңгур оглунуң бажындан чыттап каарга, ону Холур деп чассытканынга өөрээш, кырган-авазының өөнче чүгүрүп ыңай болган.
…Мөңгүн-Тайгаа чурттаары берге-ле: ооң кадыг-дошкун бойдузу мөңгүн-тайгажылардан каң кадык боорун, ажыл-ишке могап-турбас дадыгыышкынны негээр. Аарыг кижи маңаа кымга-даа херек чогундан чааскаанзыргай апаар. «Хөөкүй Чинчини! Аалда хамык кижилер Бады-Доржу байның оюн-тоглаа, хөглээшкинин шоодуп, каттыржып турда, аарыгның какпазында хактырып алган чыдар!?» – деп хам ханы боданган.
Ынчаар боданып чорааш, Коңгур өгден ырак эвесте өлүг өргени көрүп кааш, секти идии-биле теп чортупкан. Чүге-ле ийик, ол өрге сеги ооң сагыжындан үнмейн чораан.
– Өлүг өрге кайыын келгенил, ол чүнү оштап турары ол? – деп, кожазы Серенден хам айтырган.
– Ыттар дегбээн болганда, кым-бир кижи өжегээр октапкан боор. Таанда канчап ынчаар баштактаныр деп, – Серен харыылаан.
Кежээликтей Коңгур өгже чоокшулап орда, бир-ле чүве ооң кичээнгейин хаара тудупкан. Ындыг кончуг ырак эвесте үңгүрден үнүп келген улуг өрге чиктии кончуг оожум соястап чораан. Кежи көңгүс көрүш чок, көк мөөн апарган өрге Коңгурже углуг арга чадаарда кел чыткаш, турупкаш, чаңгыс черге дээскингеш, дыка шагжок черже кээп дүшкен. Ооң аксындан хан аттыга берген.
Коңгурнуң кадайы Чинчи шагда аараан, ыжа берген дискектериниң аарышкылыынга арай боорда кылаштаар апарган. Мөңгүн-тайгажыларның, алтайларның база моолдарның хөлчок үнелээри, чүс-даяк аарыгларынга дыка дузалаар Ала-Тайга аржаанынче чоруурунга ол белеткенип турган.
* * *
Чинчи одунмаанда, даң бажында Коңгур оглун оттурупкан.
– Мындыг эрте мени чүге оттуруптуң, ачай? Хиндиктиг-Хөлге балыктап турганывыс дыка таптыг дүжеп чыттым.
Чоокта чаа Холурааш өөрү-биле Хиндиктиг-Хөлге балыктап чораан. Меңгилери чайынналган, бедик даглар-биле хүрээленген ол кылаң арыг шилдегер, улуг хөлдүң ортузунда ногаан өңнүг эртине даш дег ортулукту көөрге чаражын! Ынчангаш-ла Хиндиктиг-Хөл дээни барымдаалыг. Ында балыктың хөйүн! Оолдар кадыргыларны эрикче сыындырыпкаш, холдап-даа, дузактап-даа, улуг кадыргыларны айыыр-биле шашкаш, шелип турганнар. Кижи бүрүзү олчалыг, ырлыг-шоорлуг чанып келгеннер.