Тил, демакки, дил тараққиётин меъёрин белгиламоқликда асқотур.

Яна бири «Бобурийнинг „Вақойиъ Бобурий“ асари нафосатига чизгилар» отлиқ, замон тилида, чиройли мазмун чиқмиш. Онда келажакда бунёд бўлмиш тил гўзаллигин даврлараро ривожин ибрат учун кўрсатилмиш.

Яна бири «Башарият тараққиётида маънавиятнинг ўрни» отлиқ, давр тилида. Одамийзотнинг ибтидодан келмиши, маънавий ривожлана бормиши йўллари ҳақида фикр билдирилиб эрди ва Сомир ва Миср ҳақида сўзланиб эрди ва қадимги олимларнинг айрим фикрларига чизгилар берилиб ҳам эрди ва бул фан ибтидосин асарларидин англамиш ва шул сабаб устоз саналмишларнинг илмига таянилмиш эрди.

Яна бири «Ёш ўқитувчиларга тавсиялар» отлиқ, давр тилида, муаллимлик тажрибаларин ёшларга ёритилиб эрди.

Яна бири «Маънавий мерос. Миллий ва умуминсоний қадриятлар» отлиқ, давр тилида, маънавият ва маданиятга бир қур изоҳлар бериб, миллий маданиятни қиёс учун кўрсатилиб эрди. Дурустлар чиқмиш бўлгай.

Яна бири «Маънавий таҳдидларга қарши маърифий кураш» отлиқ, давр тилида. Ўзбеклар миллий тараққиётига бир қур чизгилар берилиб эрди. Миллий маънавият емирилувига қарши ишлардин эхтиёткорликка чорланиб эрилди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.

Яна бири «Ўрта Осиёлик мутафаккирларнинг жаҳон маданияти ривожига қўшган ҳиссаси» отлиқ, ул ҳам давр тилида, туркий олимлар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Узлуғ тархон Форобий, Абу Али ибн Сино, Аҳмад Абу Райҳон Беруний, Маҳмуд Замаҳшарий каби қомусий олимларнинг ишларин яна бир қур эслатиб ўтилиб эрди. Ишким, ишончли манбаларга асосланмиш эрилди. Ёшлар учун эрди. Ул ҳам дурустлар чиқмиш бўлгай.

Яна бири «Нотиқлик ҳақида» отлиқ, давр тилида, оммабоп бўлиб эрди. Сўзламоққа тайёргарлик кўра билмоқ ва сўз айтмоқ хусусида эрди. Даркор эрди. Ўзига хос услубдадур. Дуруст эрур.

Яна бири «Таълим-тарбия инсон маънавияти шаклланишига бевосита таъсир этувчи омил» отлиқ, давр тилида, таълимдин таълимнинг фарқи, миллий онг ва иймоннинг ёнма-ёнлиги, маънавий таҳдидлар кўрсатилиб эрди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.

Яна бири «Давлат ҳидояти» отлиқ, давр тилида эрди, давлат ҳақидаги тасаввурни тиниқламоқ ва яхлитламоқ ниятида бўлиб эрди. Камчиликли эрди, қораламада қолиб эрди. Қайта тегинилмади.

Яна неча-неча ҳар мавзуларда ёзувлар бор бўлмиш. Ўз муддатларида омма назарига тақдим этилмишдур. Ўзига яраша аҳамиятдадур! Нениким айтилмиш, оммаламоқлигига шошқинлик бўлмамиш, ортда қолдирмоқни маъқул топилмиш!

Ушбу келтирилмиш ёзувлар эрса уйғонмиш эрди, охир ҳад топа қўл урилмиш, қонуниятда эркани сабаб, бас!

Бешинчи боб

МОЗИЙГА НАЗАР

Ҳамонки сўз айтилмиш, нечук анчайин таҳлиллар бирла номоддий моҳиятига яқиндин назарлар уйғонмиш ул ўзига хосликдаги одамий мавжудотлар хусусида айтилмасин! Ўзига хосликдаги одамий мавжудот улким, они одамий мавжудот ўз ифодасида пайғамбар, валий ва ҳар не атамалар бирла атар, аларнинг ўзига хослиги ўзига хос тарзда кечур, андоқларким, одамий мавжудот дунёвий ҳаёти учун бир аҳамиятдор ишга восита бўлгусидур.

Бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Бани одам деюрлар.

Онингким яшамиш даврин ўтмиш даврлараро қатъий белгиламоқ мушкул масаладур.

Курраи заминда музлик даври бўлмиш деюрлар, бу фикр ҳам қонуниятга тушмас, чун муз қопламоқлиги учун курраи замин анчайин совимоқлиги ёинки юлдуздин нари тортилмоқлиги шартлиги қонуниятдадур. Ул ер совимоқлигиким, сўнг ул қайта исий билмас, сўнг қайта исимоқлиги қонуниятга тушмас, ҳеч!

Ҳар нечук одамий мавжудот ўз тарихи давомида номин сақламиш Бани Одамнинг ҳаёт даврин мавжудот ҳайвонот оламидин ажралиб чиқа, икки оёқлай, сўз айта бошламиш одамий мавжудот ибтидосин сўнгроғидин, одамий мавжудотлар орасида ҳайвонийлик ҳолатидин сўнг одамийлик маънавиятин намойиш эта билмишлар кўрина бошламиш даврлардин белгиламоқлик қонуниятга тушур.