Абаҕаҕа, Арбаҕас ийэтин ууһугар Радион Старостин диэн өйдөөх, сытыы-хотуу баай киһи олорбута. Баай, өйдөөх буолан, Боотуруускай улууһугар кулуба буола сылдьыбыт киһи. Балта Маамыра диэн кыыһы Дьоҥку нэһилиэгин баайа, Тупсаан ийэтин ууһун оҕото Аммос Емельянов диэн киһи кэргэн ылбыт. Улахан уруу буолбут. Бу кыыс, Маамыра, элбэх ынах, сылгы сүөһү энньэтигэр оттоон, сүөһүтүн ииттин диэн, убайа, Арбаҕас баайын уола Радион Старостин Абаҕа дэриэбинэтин анныгар баар кытаҕы (намыһах ходуһаны) энньэ диэн анаан биэрбитэ. Ол кытах билигин да Маамыра Кытаҕа диэн аатынан ааттана сылдьар. 31 гектардаах үтүө ходуһа.

Абаҕа нэһилиэгэр, Лыба диэн үрэххэ Сэмсэ диэн кыра ходуһа баар. Былыр, 1857–1958 сыл диэки, Аммаҕа, Саха сиригэр барытыгар даҕаны, халыҥ хаар дьыл буолан ааспыт. Ол хаар дьыл Лыбаҕа олохтоох Хонтой Хабырылла диэн 600 сылгы сүөһүлээҕиттэн, ото суох буолан, 400 сылгыта сутаан өлбүт. Онон улаханнык дьадайбыт. «Ходуһам кыараҕас, кыра буолан, сүөһүм сутаата», – диэн нэһилиэгин мунньаҕыттан көрдөһүү сурук түһэрбитигэр, ылынаннар, Лыбаҕа, Маралыкы төрдүн алын өттүгэр, икки элгээн икки ардын, өллүгэтин тас өттүнэн, аһынан, сэмсэ диэн ааттаан, эбии бэрсэн биэрбиттэрэ билиҥҥэ диэри Сэмсэ диэн аатынан ааттанар.

Иван Давыдович Терентьев (1926). I Чакыр. Билигин Соморсуҥҥа олорор, пенсионер. 1985 с. суруйбутум.

I Чакыр анныгар, Амма өрүс арҕаа кытыла Элээн Кытыла диэн. 50–60 га сир. Кыыс энньэтэ эбитэ үһү. Ол Элээн, бэрт мааны кыыс, Аммаҕа үөскээбит. Кини Бабаҕаҕа олохтоох Ефимовтар төрдүлэригэр эргэ тахсан, сүктүбүт. Ити кыыс энньэ сирин, Аммаҕа киирэн, бас билэн, өр кэмҥэ оттоон сииллэрэ үһү. Ону советскай былаас тохтоппут. Советскай былаас буолуутугар Василий Ефимов диэн баай баһылыыра үһү.

Урдаах – тумул. Ол тумул аттыгар баар үрүйэни Урдаах Үрүйэтэ диэбиттэр. Ити тумулга Тиэтэйбити бырааттара быанан оҕуурдаан туппуттар уонна куйах кэтэрдибиттэр. Куйахтанан баран, Тиэтэйбит наахаралары кыргыбыт. Оҕуурдуулларыгар биир суон тииккэ быаларын сөрүү туппуттара, тиит хатырыга үрүҥ этигэр диэри быстыбыт. Ол быстыбыта кэнники улахан ур буолбут. Онон тумулу Урдаах диэбиттэр. Ол урдаах тиит саҥардыыҥҥа диэри баара үһү.

Спиридон Спиридонович Капитонов. Амма улууһа, Сулҕаччы. 1986 с. 62 саастааҕа.

Бу Соморсуҥҥа, Халаалы Үрэх төрдүгэр Тоҥус Кыыһа диэн улахан күөл баар. Ол үрдүгэр тоҥус кыыһын уҥуоҕа баар диэн. Онон ол күөл Тоҥус Кыыһа диэн аатырбыт.

Бу күөл тоҕо аатырбыта? Тоҕо диэтэххэ, илин Уус Маайа, Нуотара диэкиттэн былыр тоҥус дьахтара, кыыл табаны эккирэтэн, хайыһарынан айаннаабыт. Ол кэлэн, саамай үрдүк таас хайа оройуттан хайаттан мүччү ыстанан кэбиһэр. Соҕотохто көтөн хаалбыт, Халаалы төрдүгэр хонууга кэлэн түспүт. Ол Тоҥус Кыыһа диэн күөлгэ тиийэ халтарыйан кэлбит. Балай да ыраах сир. Икки километр курдук хочону. Ол кэлэн, эчэйиититтэн өлбүт. Ону оччотооҕу сахалар күөл үрдүгэр кистээбиттэр. Уҥуоҕун. Онон Тоҥус Кыыһа диэн ааттаммыт дииллэр.

Семен Семенович Дьячковскай. Амма улууһа, Чакыр нэһилиэгэ. Бырдах аҕатын ууһа. 1986 с. 86 саастааҕа.

Эмэкэт түспүт сирэ. Үрүйэ тахсан алааһыйаланан тарҕанар сирэ. Былыр манна бастаан чакырдар үөскээн, тыыллан-хабыллан олордохторуна баайдара (киһитин аатын урут өйдүүр этим да, билигин умнан кэбиспиппин) онно былыргы күрэхтэһиигэ табык көтүппүттэр. Абааһыны дуу, айыыны дуу. Сирин аата Кураанах Алаас диэн. Ол табыктарын икки сиргэ кынаттаан көтүппүттэр эбит. Маҥнайгы кыната бу Амма уҥуор Дьэрэкээн Хайатыгар, иккиһэ бу хоту Көрдүгэн Хайатыгар илпиттэр. Онтон, дьэ, ойуун, удаҕан бөҕөнү мунньаннар кыырдаллар. Ыһыах ыһаллар. Сир аайыттан ааттаах ойууттары мунньан. Тириилэрин ыйааннар тыаһаталлар. Хаппыт тириилэрин. Ол тыаһатан аат ыыталлар, табык көтүппүттэр диэн. Тоҕус түүннээх күнү быһа кыырдаллар. Дьэ, тыаһаттараллар. Ону абааһы бииһин ууһа, сир-дойду иччитэ барыта сөбүлээтэ диэн бырааһынньык бөҕө буолар, ыһыах. Онтон аһаан-сиэн, ыһыахтаан бүтэллэр. Ол ыйаабыт көҥүллэхтэрэ тыаһаан үөрүү-көтүү буолаллар. Ол кыырар кэмнэригэр эмэкэт түһэр. Билигин Мэкэ Түспүт буолбут.