«Уол оҕо үс кырыылааҕа, урааҥхай уһуктааҕа» диэн хайҕал тыллара чахчы уратылаах, көннөрү дьонтон таһыччы эр бэрдэ, элик үтүөтэ киһиэхэ туһаайыллан этиллээччи. Саха омук барахсан оннук туйгуннардаах буолан, былыр-былыргыттан туһугар тууланан, иннигэр илимнэнэн, эстибэккэ-быстыбакка кэллэҕэ. Кинилэр, урааҥхай саха хоодуоттара-хоһууннара уһук түгэн, кыһалҕа кыһайдаҕына, үлэҕэ, булка, күн-хаан күһэйдэҕинэ – кыргыска даҕаны, бар дьоно тумус туттар, дурда-хахха күөн киһилэрэ буолан өрүһүйэллэрэ. Оннук, омугун дьолугар төрөөбүт биир уһулуччу киһинэн дьон-сэргэ Матвей Евсееви ааттыан ааттыыр. Кинини төһө даҕаны биир саастыылааҕым буолбутун иһин, кырыы эрээри, ураты сиргэ төрөөбүт-үөскээбит, сэбиэскэй кэмҥэ иитиллэн үлэһит, киһи буолбут Матвей Евсееви мэлдьи биһирии, сөҕө, хайгыы, толло даҕаны көрөрүм. Хайдах итинник уустук биисинэс эйгэтигэр, буолаары буолан, дьалхааннаах тоҕус уонус сылларга тоҕу анньан киирэн, ситиһиилээхтик үлэлиирин өйбөр сатаан батарбатым. Кини ким да бэлэмэ, үөһээттэн өрө тардыыта суох олоҕор, үлэтигэр суолун бэйэтэ солонон, көмүс-алмаас хостооһунун, батарыытын курдук омук ааттаахтара, урдурҕаччылара эрэ баһылаан-көһүлээн илдьэ сылдьар оҥорон таһаарыы, урбаан эйгэтигэр эргичийэн тахсыылаахтык үлэлиирин, саханы бырамыысыланнаска киллэрбитин дьон-сэргэ биһириир, олус хайгыыр. Биир бэйэм, тэҥҥэ кэриэтэ үрдүк үөрэххэ үөрэммит, эмиэ саха тыатын сириттэн, уһук, кытыы нэһилиэктэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт үөлээннээхпинэн киэн тутта саныыбын. Уонна, олохтоох дьон барытын кэриэтэ, саха даҕаны итинник уустук оҥорон таһаарыы хайысхатыгар атын омуктартан хаалсыбакка, өссө ордуктук үлэлиэн сөбүн дьиҥ дьыаланан, күүстээх үлэнэн дакаастаабыт, итиэннэ күн бүгүнүгэр диэри айымньылаахтык үлэлээн, чаҕылхай холобуру көрдөрө сылдьарыттан олус үөрэбин-астынабын. Көрсөн кэпсэтиэх иннинэ, атын араас матырыйаалы билсиһэргэ кини эт саастыы, оҕо сааһын доҕорун Н. Михалева-Сайа «Саханы быыһаабыт саха» диэн интервьютун наһаа сөбүлээн, ылынан аахтым. Онуоха тирэҕирэн, тоҕоостоох түгэн тосхойбутунан, М.Н. Евсеев күүрээннээх үлэтин-хамнаһын, олоҕун туһунан кинилиин атах тэпсэн олорон кэпсэтииттэн кылгастык киэҥ эйгэҕэ билиһиннэриэхпин баҕарабын.

– Матвей Николаевич, саха сиэринэн киһи кимин-тугун, быһыытын-майгытын, олоҕун илгэтин билээри, «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын» диэн төрдүнү-ууһу хайан токоолоһор үгэстэн туораабакка, ити ыйытыыттан саҕалыахха. Эн бука, түҥ былыргыттан кыахтаах-күүстээх төрүттэрдээх, үөһээттэн айдарыылаах, тымырдарын-сыдьааннарын көрө-истэ, араҥаччылыы сылдьар сүдү өбүгэлэрдээх буолаҥҥын, араас моһоллору, харгыстары мүччү түһэн, ситиһиилээхтик үлэлии сырыттаҕыҥ!

– Сунтаар улууһун биир кырдьаҕас нэһилиэгэ Түбэй, былыргы атын аатынан Тирэҕэ, 1841 сыллаахха тэриллибит. Былыр манна, Бүлүү эбэҕэ үөһээнэн түһэр Утакаан, аллараанан Ыгыатта үрэхтэр хочолоругар баар өҥнөөх-быйаҥнаах бу сиргэ, сылгынан байбыт Муостаах Сылгылаах Мордьуос Баай диэн киһи олорбута биллэр. Саха бастакы үөрэхтээх дьонуттан биирдэрэ Михалевтар төрүттэрэ эмиэ сылгынан байбыт дьон. Саха биир маҥнайгы суруйааччыта М.Н. Тимофеев-Терешкин аймаҕа-хаана Тимофеевтар эмиэ биһиги нэһилиэкпит төрүт уус үөрэхтээх дьонноро. Түбэйтэн саха барҕа талааннааҕа С.А.Зверев-Кыыл Уола төрөөн-үөскээн, саха норуотун киэн туттуута буолбута. Түбэй бөһүөлэгиттэн биир биэрэстэ холобурдаах Атырдьах диэн сиргэ сэбиэскэй былаас саҕана өрөспүүбүлүкэ салайааччытынан үлэлээбит Ю.Н. Прокопьев төрөппүттэрэ, хаан аймахтара олохсуйан олорбуттара. Биллиилээх араадьыйа суруналыыһа, судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, искусствовед Николай Иванович Максимов төрүттэрэ Буотама, Ыгыатта үрэхтэринэн олорбут дьон. Ааспыт үйэҕэ бөдөҥсүтүүгэ түбэһэн, Түбэй аччаан эстэ сыспыта, «Элгээйи» сопхуос учаастагар кубулуйа сылдьыбыта.