Об этом см. статью Морготта в Wetzer und Weites Kirchenlexikon X2 1222—1224 и более древнюю литературу, цитируемую и используемую там; Hurter, Nomenciator II 165; Denifle, Die abendländischen Schriftausleger bis Luther über Iustitia Dei (Rom 1, 17) и Iustificatio 75—83.

«Sie ferme toto biennio conversatus in Monte, artis huius praeeeptoribus usus sum Alberico et magistro Roberto Melodunensi… quorum alter ad omnia scrupulosus, locum quaestionis inveniebat ubique…… Alter autem, in responsione promptissimus, subterfugii causa propositum numquam declinavit articulum, quin alteram contradictionis partem eligeret, aut determinata multiplicitate sermonis, doceret unam non esse responsionem. Ille ergo in quaestionibus subtilis et multus; iste in responsionibus perspicax, brevis et commodus. Quae duo, pariter eis, si alicui omnium contigissent, parem utique disputatorem non esset invenire. Ambo enim acuti erant ingenii et studii pervicacis; et, ut reor, magni praeclarique viri in studiis physicis enituissent, si de magno litterarum niterentur fundamento, si tantum institissent vestigiis maiorum, quantum suis applaudebant inventis……

Porro alter in divinis proficiens litteris, etiam eminentioris philosophiae et celebrioris nominis assecutus est gloriam» (Metal. 1. 2, c. 10 [M., P. L. CXCIX 867 и 868]).

«Duos etiam venerabiles magistros, quos in theologia nibil haereticum docuisse certissimum est, Robertum scilicet Meljdensem et Mauricium hodie Parisiensem episcopum silentio praeterire non debeo» (Eulogium [ibid. 1055]).

Historia Universitatis Parisiensis II 558—628 772.

Сезар-Эгасс дю Буле (умер в 1678 г.), известный как Булеус, был французским историком.

Die abendländischen Schriftausleger etc. 75 ff.

Западные толкователи Писания и т. д. 75.

«Ad eruditionem autem ipsius omnes scripture facte sunt, quarum partes sunt tarn sacre scripture, tarn ethnice. In ethnicis enim, id est gentilibus, et sermonum compositio et rerum proprietas docet. Sermonum compositio in trivio, rerum proprietas in mathematicis disciplinis secundum extrinseca et intrinseca; secundum extrinseca, ut in quadrivio, ubi doctrina fit secundum figuras exteriores; secundum intrinseca, ut in physica, ubi nature et creature rerum secundum intrinseca demonstrantur. His enim prius sutnus instruendi, ut sie ad intelligentiam Scripture divine perveniamus. Sacre vero scripture dieuntur, in quibus de Incarnatione verbi agitur, propter incommutabilem sui veritatem sie dicte, vel propter sacramenta Christi, que in ipsa continentur. Que in duas dividuntur partes, in vetus scilicet et novum testamentum, que quidem generalem habent materiam, Incarnationem Christi cum omnibus sacramentis suis precedentibus et subsequentibus» (ebd/76).

Ср. выше p. 256 и далее.

Queritur, quid sit iuramentum (fol. 85); Queritur, utrum omne opus ex intentione pendeat (fol. 85); Queritur, utrum possit quis penitendo satisfacere de uno peccato ita quod non de aliis (fol. 85); Queritur, utrum malus possit quandoque benefacere (fol. 85); Queritur de clavibus Petro translatis et eius successoribus que et quot sint (fol. 89); Queritur, utrum omnis iudex, qui secundum decreta sanctorum iudicat, iuste iudicet (fol. 91v); Queritur, utrum quis adultus non baptizatus et involutus multis criminibus possit mundari per susceptionem lavacri ab originali peccato qui ficto corde et non contrito accesserit et non penitens de superadditis peccatis (fol. 93); Queritur, utrum maius sit diligere inimicos quam amicos etc.

Queritur, utrum quicquid in deo est deus sit (fol. 88v); Queritur, utrum homo creatus esset, nisi cecidisset angelus (fol. 89r); Queritur cum eadem sit substantia patris et filii et Spiritus sancti, utrum substantia patris incarnata sit (fol. 89p); Queritur, utrum deus possit modo facere quicquid potest facere (fol. 89 v); Queritur, utrum sit idem deo scire quam esse (fol. 90r); Queritur, utrum deus possit omnia hodie, que eri potuit (fol. 92r) и т. п.

Querifcur, utrum quicquid in deo est deus sit. Quod si est, cum voluntas aliquid faciendi in deo sit, ipsa deus est. Sed illa potest non esse. Ergo aliquid quod deus est potest non esse. Solutio. Hoc nomen voluntas equivoce accipitur. Cum dicitur: voluntas dei est hoc faciendi non est aliud nisi deus volens et cum dicitur: hoc potest non esse non est aliud nisi hoc: non erit subiectum sue divine voluntatis. Propter res enim subiectas sue voluntati verum est, non propter deum volentem (fol. 88).

Denifle, Die abendländischen Schriftausleger etc. 76.

Ebd. 75.

Ср. P. J. Lau de, Catalogue methodique, descriptif et analytique des raanuscrits de la bibliotheque publique de Bruges, Bruges 1859, 179.

Bibliotheca Belgica manuscripta, Insulis 1641, 169.

Archiv für Literaturund Kircheogeschichte des Mittelalters I (1885) 618 A. 3; III (1887) 638 ff.

П. Августин Даниельс 0. С. Б. в Мария-Лаахе обратил мое внимание на эти две рукописи в Британском музее.

Текст Инсбрукской рукописи, начиная с листа l, совпадает с текстом Брюггской рукописи, начиная с листа 101 и далее.

Здесь приведены лишь некоторые образцы текстовых версификаций: Cod. Brug. 191. Fol. 25: «Sunt autem quattuor modi cognitionum, quibus mens rationalis ad divinam potest pervenire notitiam. Quorum duo ex gratia sunt, duo ex natura, qui sibi coniuncti mentem divina cogni tione illuminant. Nihil enim profieiunt naturales, nisi ab illis adiuventur, qui ex gratia descendunt. Illorum vero, qui ex natura sunt, unus exterior est, alter interior

Fol. 104: «At vero quod malum esse bonum sit non parva questio est, que a multis magno sudore tractata invenitur et a multis auctoritatibus plurimis et rationi- bus multis probatum invenitur, quod malum esse bonum sit.»

Cod. Paris. 14522. Fol. 9: «Sunt autem quattuor modi cogni-

tionis, quibus mens rationalis ad divinam

potest pervenire notitiam, duo ex natura, duo ex gratia et utrorumque unus exterior et alter interior.»

Fol. 46: «Et quod malum esse bonum sit non parva questio est, quod tarnen ex auctoritate videtur ostendi.»

Благодаря этому материал Брюггского манускрипта, заполняющий более 800 листов фолио, в парижском манускрипте был сжат до 155 листов кварто.

Cod. lat. 14522, fol. 9.

De scriptoribus ecclesiasticis II, Lipsiae 1722, 1452.

Hist. Univ. Paris. II, Paris. 1665, 585—628 772.

Observationes ad Robertum Pullum (M., P. L. CLXXXVI 1015 1053f).

Histoire de la philosophie scolastique I, Paris 1872, 492—494.

Archiv für Literaturund Kirchengeschichte des Mittelalters III 638.

Sententiae divinitatis, Münster 1909, Небольшой фрагмент также напечатан в M. Grab mann, Die philosophische und theologische Erkenntnislehre des Kardinals Matthäus von Aquasparta 148.

Нуайон готовит издание полного собрания Сентенций Роберта Мелунского.

«Meum itaque propositum completum erit, si sacramenta veteris et novi testamenti breviter percurrendo de fide et spe et caritate tractatum conclusero» (Cod. Brug. 191, fol. 6V). Ср. выше с. 295.

«In his enim summa salutis humane integre continetur; nam qui sacramenta susceperit fideliterque crediderit ac in caritate perseveraverit, profecto salutis eterne consors erit» (ibid.).

«Id vero non perturbate, sed ordine agendum est et a sacramentis veteris testamenti exordium sumendum, quoniam ipsum canonice scripture est principium et prima divini cultus institutio novique testamenti prefiguratio» (ibid.).

«Huic vero opusoulo titulos prescribee ipsumque titulis interpositis distinguere magis me compellit consuetudo quam ratio. Quod namque arbitrio cuiusque relinquitur, magna imprudentia est* (fol. 8).

«Sunt autem quinque in prima et principali enumeratione proposita. Hec sunt: quare homo creatus, qualis factus et qualiter institutus, quomodo lapsus et qualiter restauratus» (Cod. 297 Innsbruck, fol. 25 \ Cod. Brug. 191, fol. 119).

«Unum vero, que in principali enumeratione suscepti tractatus proposita sunt, quantura valui, certificavi et a dubitatione quantum potui absolvi i. causam creationis hominis et nonnulla que ad eiusdem cognitionem necessaria sunt visa subnectendo. Et ideo ne enumerationis ordo perturbetur, quod secundum enumeratione tenet locum, secundo loco in tractatum est assumendum et qualis homo factus sit diligenti investigatione est prosequendum» (Cod. 297 Innsbruck, fol. 91. Cod. Brug. 191, fol. 164).

Например, c. 1: De hoc quod vetus testamentum novum in doctrina convenienter precessit; c. 2: De hoc quod vetus testamentum eonveniens testimonium est novi; c. 4: De hoc quod pium est anime veritatem inquirere et de studiis cognoscende veritatis (сокращение этой главы начинается с Cod. lat. 14522 Парижской национальной библиотеки); c. 11: De occasione et causa, quare vetus testamentum in grecam linguam sit translatum; c. 12: De distinctione librorum novi testamenti et de causa, quare in eis nihil contineatur, quod non sit recipiendum, et de hoc quod scripture sanctorum expositorum tante non sunt auctoritatis.»

Первая глава озаглавлена: «De primis rerum causis earumque differentiis ad alias causas» (fol. 20).

Л. 1, п. 2, с. 8: «Auctoritates philosophorum de trinitate. Hermes mercurius. Платон» (л. 23).

«Octava partis disputatio circa sapientiam dei tota consistit, que secimdum diversos modos quibus res ei subiecte sunt diversis nuncupatur nominibus sc. scientia et prescientia et aliis que supponuntur» (fol. 84).

«Pars nona de voluntate dei disserit» (fol. 101).

C 61: An motus temporalis deus capax esse possit (fol. 128); c. 62: An verbum hoc: sum, es, est temporis sit significativum quando dicitur: deus fuit, deus est (fol. 128); c. 63: De intellectu harum locutionum: deus fuit, deus est, deus erit (fol. 128); c. 64: An verum sit deum in tempore presentem esse, quia in omni tempore est (fol. 129).

Следует обратить внимание на следующие главы: c. 1: De excellentia forme corporis humani; c. 5: De diversorum opinionibus de hominis compositione habitis; c. 6: Quare anima humana substantia sit incorporea; c. 8: In quibus anima humana maxime distat a corporis natura; c. 9: De ratione immortalitatis anime humane. Главы 10 – 15 посвящены бессмертию человеческой души.

«Ipsum namque novum testamentum a ipso incipit mysterio incarnationis. Inquit enim Mattheus: Liber generationis Iesu Christi filii david, filii abrahe. Et bene a generatione Iesu Christi novum testamentum incipit, per quam fit reparatio generis humani. Quare et vetus initium sumpsit a generatione celi et terre, per quam conditum est genus humanum» (fol. 272).

«De fide et spe, quae in nobis est, omni poscenti rationem reddere, ut ait Petrus» и т. д. (M., P. L. CLXXVI 41). – «Prompta et sufficiens reddende rationis creditorum scientia» (Cod. Brug. 191, fol. 22).

«Fides autem nee ceca est neque coaeta, ut vel non intelligentes credant vel nolentes. Neque istud dico, quin vere dictum sit: crede et intelliges. Nam ad quandam intelligentiam fide pervenitur et non illa intelligentia ad fidem. Est tarnen intelligentia quedam, sine qua ipsa fides non potest a quocumque haberi i. intelligentia verborum, quibus ipsa fides predicatur…… Est enim intelligentia tripartita: una verborum, quibus ipsa fides predicatur, sine qua ipsa fides numquam potest haberi. Est vero altera rei et speciei, circa quam fides numquam potest esse, que in futuro erit, ubi quod credimus videbimus. Alia illa est, de qua nunc agimus et pro qua scriptum est: crede et intelliges. Nam ad intelligentiam credendo pervenitur et non ad fidem intelligendo. Est quippe fides causa cuiusdam intellectus et non ille causa fidei. Hie enim intelligentia appellatur prompta et sufficiens reddende rationis creditorum scientia, quam per fidem quisque meretur. Fides tarnen ipsa quedam illuminatio mentis est ignorantiam infidelitatis expellens…… Non est ergo fides absque eius cognitione quod creditur. Unde id quod omnino ignoratur nulla ratione creditur nee etiäm ab invito aliquo modo fides habetur» (Cod. Brug. 191, fol. 22). – Сокращенный вариант этого текста приводится в Cod. lat. 14522 Национальной библиотеки, лист 8: «Fides autem nee ceca est nee coaeta, ut vel non intelligentes credant vel nolentes. Neque istud dico, quin vere dictum sit: crede et intelliges. Est enim intelligentia tripartita. Una verborum, quibus ipsa fides predicatur et sine qua non habetur, alia rei et speciei, cum qua fides esse non potest, que in futuro erit, ubi quod credimus videbimus, alia est, de qua nunc agimus et pro qua scriptum est: crede et intelliges, que est prompta et sufficiens reddende rationis creditorum scientia, quam per fidem quisque meretur. Fides tarnen ipsa est quedam mentis illuminatio ignorantiam infidelitatis expellens».

«Suscepti operis propositum, cuius intentio est docere ea, per que loca sacre scripture obscuriora intelligentie minus capaciura aliquatenus evidentiora fiant» (Cod. 297 Innsbruck, fol. 46).

«Quantum valui certificavi et a dubitatione quantum potui absolvi» (ibid. fol. 91).

L. 1, p. 9, c. 65: «Quod ille expositiones, quas quidam faciunt de hac auctoritate: deus vult omnes salvos fieri non adimunt locum questioni de inexpletione voluntatis dei proposite»; c. 66: «Quod non convenienter hanc auctoritatem exponant: deus vult omnes homines salvos fieri qui eam ita exponunt: deus approbat, quod omnes salvi sint»; c. 67 и c. 68 отвергают толкование velle = consulere и precipere; c. 69: «Quod quorumdam catholicorum doctorum expositione ostendi potest hanc vocem „vult“ in hac auctoritate: deus vult omnes salvos fieri proprie positam» (ibid. fol. 16—17).

«Quam inefficax illa sit quorumdam ratio* (ibid. fol. 18). «Quam frivola sit nee auditu digna quorumdam ratio» и т. д. (ibid. fol. 29). «De eulpabili responsione» и т. д. (ibid. fol. 57).

«Locutiones sacre scripture Uli rationi dialecticorum subiecte non sunt, qua reprehendunt locutionem, in qua vox omnis harum significationum cum verbo eiusdem numeri copulatur» (Cod. 297 Innsbruck, fol. 20).

«Queritur ergo, an perfecti an imperfecti creati sunt (sc. angeli). Ad huius interrogationis responsionem faciendam distinguendura est, quibus modis perfectum et imperfectum dici soleat» (ibid. fol. 57).

«Huius autem questionis solutio non solum presentem questionem absolvit a dubitatione, verum etiam omnes supra positas. Nam ab una sola radice totum quod superius quesitum est originem ducit, qua eradicata nihil dubitationis remanebit» (ibid. fol. 36).

Ibid. fol. 132

Ibid. fol. 115.

Ср. Grabmann, Geschichte der scholastischen Methode I 59.

Cod. Brug. 191, fol. 20.

«Qui autem sie disserunt, sapientiam Piatonis sequuntur et huius mundi que animalis est et non pereipit ea, que Spiritus sunt dei* (Cod. 297 Innsbruck, fol. 70).

«Nonnullorum scribendi consuetudo est, ut in singulis immorentur quorum summam se prosecutoros esse pollicebantur; quo fit, ut nee in singulis quantum oporteret diligentes sint nee in summa satis compendiosi. Alii vero in scribendo alium sequuntur morem, qui sie summe intendunt, quod singulorum mentionem non faciunt omnino. Qua de re evenit summe illorum parvam vel nullam fieri doctrinam, qne intaeta pretereuntur. Quid enim summa est? Nonnisi singulorum brevis comprehensio. Ubi ergo singula inexplicata relinquuntur, ibi eorum summa nullo modo docetur; singulis namque ignoratis summam sciri impossibile est, siquidem summa est singulorum compendiosa collectio, quia nee summam docet qui singula pretermittit nee ad summe pervenit doctrinam, qui singulorum negligit cognitionem. Neque enim brevitas est in hoc genere docendi, sed fallax brevitatis similitudo…… Animum ab amore diseipline prorsus alienat tantaque tenebrarum obscuritate involvit, quod postea vix ullo conamine ad haustum evidentioris doctrine emergere valet…… Duplici ergo detrimento incommoditas brevitatis mentem aggravat, quia et amorem cognitionis exeludif et viam exercitationis intercludit, odium quoque veritatis animo ingerit neenon in teporem atque torporem omnis ignavie, omnis desidie, omnis socordie convertit» (Cod. Brug. 191, fol. l).

«Est vero preter hoc novum docendi genus nuper exortum, immo puerile recitandi Studium populari favore quorumdam folia fructuum tegentia querentium immoderate elevatum. Iam enira more porcorum pruriginis totum invasit gregem…… Quanta enim corporalis alimonie differentia opus est in tenera puerilis etatis infantia nutrienda ac maturitate iuveni vel roborem procuranda, tanta nimirum et multo maior non parva diligentia est observanda in eruditione prime institutionis novellarum mentium et in consummatione ad ulteriorem locum discipline provectorum. Nam ut teneris animis maiore difficultate implicita committenda non sunt, quia eos pondere gravitatis obruerent potius quam instruendo intelligentiam prepararent et inanium foliorum fallaci decore perstringerent magis quam ad investigationem profundorum excitarent…… Nam circa ea que plana sunt et fere omnibus patent die ac nocte invigilamus totumque studendi spatium consumimus et propemodum consumimur licet nee consummemur nee consummemus. Quid enim est nisi consummationis consumptio noeturnis lucubrationibus ac diurnis sudoribus solam scriptorum recitationis facultatem adquirere et, ubi scripta sunt nominatim scire, assignare? Qua vero ratione eum scientia preditum dicemus qui in ea tantum abundat facultate, quam nee usus communis nee eruditio Scolaris umquam in scientiarum numerum admisit, nee doctoris cathedra dignum iudieavit, sed recitatorem fore habendum statuit qui in tali facultate ceteris prevaluit» (fol. l). На полях примечание: «De his qui studiis legendi et recitandi auetoritates intendunt et non intelligunt.»

«Quomodo enim plene doctoris exsequitur officium qui dubia non certificat neque que certa esse videntur quid in se dubitationis contineant inquisitione rationabili exquirit? … Sunt nempe nonnulla dubitationis commoda, que scientie omnino expersnon est, quoniam quod nescit se nescire intelligit, qua nulla scientia utilior est et quod abesse cognoscit, ut inveniatur, nee pigram diligentiam adhibet» (fol. l).

«Nam non student, sed studiosi haberi appetunt neque legunt, ut intelligant, quia malunt non intellexisse quam non legisse; non enim vitio dueunt legere et non intelligere…… Quia ergo nulla bene leguntur aut audiuntur que non intelliguntur nulla leeta vel audita, si non sint intellecta, sufficere possunf (fol. l).

«Sed quomodo eos arguere aliquis audebit qui die ac nocte absque ulla intermissione lectionis instant atque utriusque testamenti paginam transcurrunt eorumque expositiones a principio usque ad finem crebro revolvunt, a minhnis inchoantes sine mora ad summos utpote nullum obstaculum invenientes conscendunt. Malunt quippe omnia scire quam aliquid et ubique esse quam alicubi, admonitionis principis ethicorum nescii, amicum ad studium perfectum adhortantis. Inquit enim: Memento, ut pauca legas eademque frequenter revolvas…… Nam qui ubique est, nusquam est…. Unde non immerito peregrinantibus conferri possunt, qui multa habent hospitia et nullas domos, quos iugis vagatio et crebra locorum mutatio nee alios cognoscere nee ab aliis cognosci sinit» (fol. l).

«Quomodo enim quidquam eos intellexisse eredendum est, qui librorum, quorum se non solum auditores, sed etiam diligentissimos expositores esse iactitant, ordinis, numeri nominumque sunt ignari. Unde et sepe de his seeundum eorum arbitrium graves generant questiones, quarum unam ad virum nostri temporis doctissimum delatam audivi; ad quam proponendam hü qui ceteris prestare videbantur convenerant, qui non solum solventis diseipuli essent, verum etiam iudices. Fuit autem hec questio: quis quem precesserit Esdras Moysen an Moyses Esdran (fol. 1).

«Omne quippe inquisitionis studium a questione ad argumentum, ab exponendo ad expositionem, ab oeculto ad manifestum, ab arduo ad planum, a dubitabili ad indubitatum, ab intellectu ad sensum, a materia ad instrumentum, a principali ad seeundarium, i. e. a textu et serie ad docendum suseeptis ad glossas se convertunt» (fol. 1). На полях написано: «De his qui textum negligentes glossis intendunt».

«Ordinis namque doctrinalis magna confusio est et diseipline intolerabilis perturbatio seeundarium principali adaequare, nedum anteponere: quod ab his fieri qua ratione negabitur, qui textu et serie legendorum librorum postpositis, totam lectionis operam in studio glossularum expendunt» (fol. l).

«Non ergo glossularum scientia remota textus intelligentiam tollit nee posita eam statuit…. Non itaque aliquem arguere possumus aut psalterium nescire aut apostolum non intelligere aut ad eorum doctrinam non sufficere, qui nee glossas legit nee ubi legi debeant docet; nee hec sufficit ratio ad asserendum aliquem aut psalterium scire aut apostolum intelligere vel ad eorum doctrinam sufficere, quia glossas legit, aut ubi legende sint, distinguit» (fol. l).

«Quis enim timore ignorantie hoc docendi formidaret officium, in quo id agere quod doctoris esse constat, reprehensione dignissimum censetur, i. e. ea que non multum dubitationis habent modica expositione transcurrere et que perspicua sunt auditoris ingenio relinquere ac circa maioris obscuritatis ambiguitatem involuta diligentius consistere? Quem morem docendi quasi detestabilem illi fugiunt qui ultra sensibus subieeta rationem extendendam esse nesciunt» (fol. l u. 2).

«Contendunt vero saepe et multum acute, an glossa… apte punetetur, convenienter assignetur. Ad quod qui sufficit omnium fere iudicio in lectione perfectissimus habetur, licet in sententiis ei nomen perfectionis non concedatur. Quam ceci iudices qui aliquem in lectione perfectionem habere posse existimant, qui in sententiis est imperfeetus. Quid enim aliud in lectione queritur quam textus intelligentia, que sententia nominatur. Non enim ille bene legit, a quo quid scriptura sentit diligenter non exponitur. Indubitanter ergo tenendum est nullum utilem esse in lectione qui in sententiarum non valet discussione…… Hoc autem ibi fieri fatendum est, ubi lectioni glossarum, immo recitationi tota incumbitur intentione» (fol. 2).

«Verum nulla invenitur auctoritas, que eas adeo authenticas fecerit, quod idcirco aliquid sit concedendum vel contradicendum, quia ipsum hoc affirmant et negant; nam non est glossa auctoritas nee auetoritati equipollens, licet ex auctoritate assumpta videatur» (fol. 2).

«Sunt vero quedam sacre scripture, quarum auetoritatis causa penes ipsum auetorem solum consistit, ut sunt prophetice et apostolice, que non idcirco sunt authentice, quia sunt a posteris comprobate. Non enim posterorum comprobatione eis est auctoritas collata, licet per eos sit dilatata, sed quia erant authentice sunt ab eis probate. Unde non est comprobatio causa auctoritatis eorum, sed auctoritas causa comprobationis» (fol. 3). На полях написано: «De auctoritate scripturarum».

«Nam hee fundamenta sunt et montes i. prima rudimenta fidei nostre in inchoatione et ultima documenta in confirmatione. Cum in scripturis fidei nostre testimonium queritur aut quare recipienda sit aut cur recepta observanda, hee in medium (sunt ferende) primo, quibus evidentius exponitur et certius confirmatur, quales eas esse constat, que superiori non possint ratione confirmari, i. e. vetus et novum testamentum, que propriis firma sunt argumentis nulla probatione* (fol. 3).

«Sunt et alie sacre scripture, que in magno sunt auctoritatis honore ex comprobatione potius quam ex commendatione auctoris, cuius nulla certa cognitio habetur. Quare huiusmodi sacre pagine scripturas non dignitas auctoris authenticas fecit, sed comprobatio acceptoris, ut est ille über, qui sub persona lob est compositus, et alii complures tractatus, quorum compositores omnino ignorantur* (fol. 3).

«Sunt et alii quos sancta suscipit ecclesia tractatus, quorum auctores crimine heresis damnavit, ut Origenes et quorumdam aliorum, sed non idcirco hereticorum scripta auctoritatis obtinent dignitatem. Unde nee sub auetoris nomine ad alieuius rei confirmationem sunt inducenda aut ita indueta quasi authentica recipienda, sed quia ab ecclesia sunt comprobata, idcirco in dubiorum certificatione et incertorum confirmatione auctoritatis vigent dignitate» (fol. 3).

«Alios adhuc non ignoramus sacre scripture tractatus, qui quamvis utriusque auctoritatis presidio, i. e. tarn comprobatoris quam auetoris, in iure authentico nonnihil possunt in eis tarnen auctoritas comprobans non parvo gradu excellit auetoritatera componentis. Huius generis sunt scripta sanetorum expositprum veteris testamenti et novi scüicet hieronymi, augustini et aliorum. Nam^niulto plus possunt in ambiguorum distinetione et concessorum assertione eo quod ab ecclesia comprobata sunt quam inde quod a doctoribus non minime auctoritatis sunt composita. Unde si que in eis inveniuntur, que ab usu sanete ecclesie discrepare videantur, aut ad ipsum reducenda sunt aut si hoc fieri non potest omnino sunt relinquenda ipsorum auetoribus permittentibus, verum etiam preeipientibus» (fol. 3).

«Sunt vero glosse quedam, que ceteris celebriores habentur, que non simpliciter sancte, sed sancte sanctarum dicuntur…… Hee autem ille sunt, que psalterium et epistolas exponunt…… Peccant ergo qui glossas quasi auctoritates essent ad aliquorum comprobationem vel infirmationem afferunt, cum nee auctoritates sint nee in tali negotio auetoritatis locum obtinere possint…. Et ideo verum esse quod diximus necesse est scilicet nullam earum glossarum auetoritatem esse, que in verbis ab ipsis auetoritatibus sunt diverse, ex quibus excerpte creduntur. Eas ergo ignorantia miserabili aut ex obstinatione dampnabili nonnullorum favour scolarium ita attollit, ut plus apud eos possint quam auctoritates, ex quarum veritate eis fides exhibetur. Quod quam stultum sit quamque ordini sani dogmatis noxium, quis non videat qui intelligit que precedere debeant et que sequi. In quibus quanta perversio fiat ab his, qui quasi sacramento glossarum recitationi se obligaverunt, manifestum est. Id quod nee seeundum possit tenere locum in primo constituunt et parvi vel nullius existimant momenti, cui tota nostre fidei ratio est innixa, i. e. veteris et novi testamenti scripturam eiusque preclarissimas expositiones a sanctis patribus traditas» (fol. 3).

«De alio adhuc genere studiorum non inutile disserere mihi visum est nee Ulis forsitan videbitur quorum Studium potius scire quam sciri. Est ergo quorumdam Studium non solum in doctrina sacre scripture, verum etiam in secularium artium diseiplina, ut magis ornate loquantur quam vere et magis delectent quam prosint auresque pascant et non animum, ad cuius refectionem omnis locutio est formanda, quod cum efficere non valeat omnino cassa et omnis fruetus vacua esse est iudicanda» (fol. 3). На полях написано: «Sermonis ornatum vitandum».

«Quod tunc fieri constat, quando in animo auditoris nullum semen relinquit veritatis, ex quo auribus insonare destitit. Sensus namque aurium sepissime fallit animum incautum…… Nam non absque congrua significationum similitudine sirenes leguntur vocis sue delectatione in certum mortis periculum traxisse» (fol. 3).

«Nee illa philosopborum disputatio perniciosa estimanda est… que rhetoricam artem fore perniciosam probat eiusque studio ideo supersedendum esse decrevit ab his sc. qui philosophice professionis esse volebant quod blandimento sue persuasionis falsum pro vero credi facit et verum ac si falsum esset detestabile habet…… Eius rei gratia Plato respondisse perhibetur eum (sc. Eschinem) a philosophica diseiplina esse removendum, quia animum haberet proniorem ad verborum delectationem quam ad sententiarum veritatem…… Unde in ipsius platonis optisculis rarissime coloris exornationes inveniuntur, ne animus lectoris eis illectus a studio doctrine, quam comparare intendebat, revocaretur, sed tantum amore virtutis oecuparetur. Solet tarnen tarn plato quam alii philosophice diseipline doctores verborum exornationibus interdum traetatus colorum luminibus depingere, quatenus mens eis recreata avidior foret ad veritatis inquisitionem. Non emm ut aures demuleeant, dietamina sua exornationum coloribus philosophi distinguunt, sed ut ad sententiarum intelligentiam animum alacriorem reddant. Quod tarnen ab eis rarissime vel numquam factum invenitur qui omnium iudicio in artium doctrina et veritate et subtilitate preclarissimi sunt habendi. Unde quidam ex eis, qui in sententiarum subtilitate fere omnibus prefertur, non immerito nominum et verborum turbator est appellatus, qui traetatus suos amari voluit non pro inani verborum suavitate, sed pro fruetuosa sententiarum virtute» (fol. 3 and 4).

«Sacre vero scripture auctores ab huius stili lege multum recessisse nullus negabit, qui in scripturis quod utile est consequi studebit, i. e. sententiarum doctrinam et verborum prolationem. Nam a veteris testamenti exordio inchoantes ipsum totum usque ad finem perlegendo sermonem purum et a communis consuetudinis locutione parum distantem inveniemus. Non enim veteris testamenti auctores per spiritum huius mundi locuti sunt, sed spiritu sancto docente, qui sicut eius arcanorum intelligent! am reveJavit ita et verba quibus eam indicarent dictavit…… Iudei ergo, qui quasi parvuli erant et sensu imperfecti, lacte, parvulorum alimonia, nutriebantur; christiani vero solidiores cibi refectione egentes, velut virilis etatis robur habentes, profunda rerum significatione pascuntur, in qua docenda et addiscenda, quia labor difficillimus est at maximus fructus saluberrime provisum est, ut littere labore, que omni ut dictum est difficultate caret, absque impedimento littere ex toto vacare queant. Huic vero regule docendi… quantum huius temporis doctores sacre scripture adversentur, ipsa experientia indubitanter demonstrat. Nam fere omnium huius temporis doctorum singulare Studium est, ut in verbis quadam subtilitate sapientie sint sapientes et quadara concinnitatis ornatu delectabiles…… Ecce vas electionis testimonio proprii exempli indubitanter demonstrat, quantum doctrine fidei humane sapientie persuasibilia verba sunt contraria. Eius ergo testimonio probare possumus illos a doctrina fidei exorbitare eique contrarios fore, quia in ipsa docenda ornatum secularis sapientie studiosius observare laborant quam veritatem, qua mentes illuminari necesse est, eo modo exponant, quo vere intelligi possit* (fol. 4 u. 4).

«Nam quantum simulata sub lucis claritate deprensa vilescunt, tanto ea que vera sunt in lucem producta pretiosiora habentur…… Hinc est illud consuetudinis plus quam necessarium esset communis, quod ea, que naturali carent pulchritudine, studio diligentiori ornantur, ut quod ex se non possunt sc. placere sub alieno ornantur decore. Veritas vero quemadmodum intrinseco non indiget ornamento, ut ex ipso pulchra et pulchrior appareat, ita ab eius doctrina omnis extrinseca ornatio est aliena. Est enim ex se expetibilis, ne quicquam extrinsecus assumere valeat, quo assumpto magis expetenda videatur. Verum si quid extrinsecum in eius aliquo nexu transgerit participatione necesse erit aut ipsum pulchrum fieri, si primo nullam habuerit pulchritudinem, aut primo habitam multum intendi» (fol. 4).

«Non tarnen ipse artes eins sunt ornamentum, sed instrumentum, quod tunc solnm aliquid inde decoris habet, cum ipsa divine scripture doctrina per illud aliquid operatur. Eam quippe solam artes liberales habent dominam, ei subiectionis debito famulantur, eins lege astringuntur. quam quando transgrediuntur aut perniciose aut cum nulla utilitate operantur» (fol. 4).

Ср. Grabmann, Geschichte der scholastischen Methode I 232 f; J. A. Endres рассматривает этот вопрос совсем недавно в работе: «Petrus Damiani und die weltliche Wissenschaft*, Münster 1910, 20.

«Hoc licet semper culpabile sit, videlicet, doctrinam fidei catholice inani pnerorum concinnitate prostitui, illud tarnen multo culpabilius est, quod nunc plerique crebrius colunt ac festivius exornant, qui greculum sermonem locutioni latine… interserunt totum ex parte ornare cupientes et forsitan greci sermonis peritiam censeri habere efflagitantes, quod in eis in contrarium cessisse nullus ignorat qui intelligit hoc nee factum esse nee faciendum fore nisi necessitate cogente aut utilitate expetente…… Hie ergo modus docendi, qui in confusa greci sermonis et latini mixtura consistit, aures pascit et sono delectät, sed ad animum non penetrat, ut ipsum fide informet» (fol. 5 u. 5).

«Huius vero fidei doctrina varie multipliciterque a sanctis doctoribus traditur, que quanto compendiosiorem evidentiam habet, tanto ad eruditionem minus capacium idoneor est. Est namque humane nature languor varius et multiplex, quo ab intelligentia celeberrime sacre scripture revocatur atque penitus repellitur. Quidam enim sunt, qui lectionis laborem diu ferre non valent et ideo ut pauca legunt pauca sciunt; alii vero sunt, qui licet lectionis multitudine non vincantur, labilis tarnen memorie incommodo lectionis fructu privantur i. intelligentia. Sunt et nonnulli, qui neutro predictorum malorum ab intelligentia sacre scripture prepediuntur, sed sola ingenii tarditate ne ad eam penetrent retrahuntur. His vero omnibus in illis sacre scripture tractatibus precipue consultum invenio, qui sententie nomine inscribuntur, quoniam in eis est parcitas verborum apta et sententiarum compendiosa fecunditas non obscure, sed evidenter expressa» (fol. 5).

«Qua necessitate vero scribendi libros sententiarum inoleverit et qualiter in dubiis sanctorum patrum scriptis intellectum nostrum formare debeamus quidam videtur innuere sie dicens: Iam postquam ex confragosis locis hueusque evasimus, considerare libet attentius, cur semper hac re in sanctorum patrum tractatibus reperiuntur tarn dubie tarn scrupulose sententie et que sibi invicem nonnumquam contrarie videntur, ut non solum qui contendendi intentiones suas congregant materiam in eis inveniant errandi, sed et qui ex eis astruere velint fidem catholicam non facile se queant expedire. Oportet, inquit apostolus, hereses esse, ut qui probati sunt manifesti fiant. Quod in hoc evidentissime probatur. Iam enim obscurissimam de trinitate sententiam claram omnibus eifecerunt Arianorum contentiones et disputationes subtilissime» (fol 5). На полях написано: «Cur libri sententiarum fiant».

«Sancti patres quod non impugnabatur non defendebant, nisi quod aliquando in tractatibus suis hoc inde proferebant, quod res postulabat, que habebatur in manibus. Quod quia questionibus non respondebat que nondum erant parum modo sufficere videtur ad eas cum exurgunt compescendas» (fol. 6).

«Plurima de sacramentis in scriptis suis reliquerunt (sc. S. Patres), que suo loco bene dicta, ab eis qui contendere vel errare amant eruta de locis suis per se videntur aliud sonare, quam sonant unde assumpta sunt et quam senserit qui scripsit. Sed et multa de eadem re ab eis relicta sunt, que bene dicta obscurius utpote ab eis qui ut homines venturas omnes errorum calurnnias non poterant previdere, mala intellecta materiam errandi vel contendendi perditis videntur prestare. Quod beato Augustino in multis accidisse non ignorat qui librorum eius lectionem familiärem habet. Antequam enim pelagiana heresis exurgeret, in libris quos iam ediderat non pauca posuerat, que exurgens illa heresis sie cepit ad patrocinium sui erroris, ut et paria secum sentire iaetaret virum per omnia catholicum. Unde illi necessitas importata est plures postea libros contra pestem illam edere et confiteri crebro bene dicta sua ad devitandum tarnen pravum legentium intellectum aliter quam dixerat dixisse se debuisse, quod scire potest qui libros retraetationum legerit aliosque quos ille conscripsit. Quin etiam super hac re de sacramentis predicto viro simile videtur accidisse. Sed qui errare vult vel errorem docere, nihil tarn bene dictum, quod non possit malo intellectu depravare. Nam ut alia omittam, quis credere possit virum eruditissimum edidisse in scriptis suis, quod ignarus quilibet si scripsisset prima facie respuendum non dubitaret. Quid enim magis ignarum quam uno in loco contraria sibi edere? Nam cum psalmum tractaret XCVIII, de carne inquit marie: carnem assumpsit et in ipsa carne ambulavit et ipsam carnem nobis manducandam ad salutem dedit. Statimque post pauca: non hoc corpus quod videtis manducaturi estis nee bibituri illum sanguinem quem effusuri sunt qui me crueifigent. Quid magis contrarium? Sed prudens lector et qui benevolentia ea ecclesiastica legit, qua a secularibus secularia leguntur… si librum ecclesiastici doctoris legit, si quid in eo quasi dubium et scrupulosum invenit, non statim illud exsecrando (?) invadit, sed inspicit et discutit… et ad ultimum prius eligit confiteri se ignorare vel non intelligere quam illi erroris notam impingere. Sie autem illud Augustini intelligendum est, quod et ipsum est corpus et non ipsum. Ipsum quidem est materiali essentia, non ipsum visibili forma……

Que singule (sc. hereses) suo tempore impugnaverunt petram supra petram edificatam et que in soliditate sua permanente petra collise in illam ut lutea vasa sunt et fraeta» (fol. 6).

«Quisquis ergo in sanetorum patrum traetatibus se exercens in his et in similibus inoffenso vult pede incedere, primas sibi intellectus lineas de huiusmodi fidei ponat simplicitatem. Quam cum catbolicos patres modo obscurius modo apertius in omnibus constet predicare, cum in fidei convenientiam eorum viderit concurrere sententias gaudeat de inventione veritatis…… Porro opinionum suarum rationes …, si exitus earum prescriptas fidei lineas inveniuntur vel non implere vel excedere, plenas esse non dubitet erroris quas veritati constiterit non convenire. Cum enim per apostolos et apostolicos viros omnem veritatem iam olim nos docuerit spiritus veritatis, … ad examen fidei corrigende sunt rationes et seeundum apostolicum preeeptum destituenda est omnis altitudo extollens se adversus sententiam Dei et in captivitatem redigendus omnis intellectus in obsequium Christi. Ubicumque ergo prudens lector aliquid invenerit de carne vel corpore Iesu, recurrat ad illam triplicem distinetionem carnis vel corporis, quam supra non presumptione mea adinveni, nee meo sensu formavi, sed protuli ex patrum sententiis, et videat et discernat seeundum quem modum ibi agatur…… Aliter enim cogitanda est caro illa vel corpus, quod pependit in ligno et sacrificatur in altari, aliter caro et corpus, quod qui mandueaverit habet vitam in se manentem, aliter caro vel corpus eius, quod est ecclesia» (fol. 6).

О нем и его трудах см. Morgott в Wetzeru. Weites Kirchenlexikon IX 1916—1923; R. Seeberg в Herzogs Real-Enzyklopädie XI 630—642; Protois, Pierre Lombard, Paris 1880; Kögel, Petrus Lombardus in seiner Stellung zur Philosophie des Mittelalters, Greifswald-1897; J. N. Espenberger, Die Philosophie des Petrus Lombardus, Münster 1901; O. Baltzer, Die Sentenzen des Petrus Lombardus, ihre Quellen und ihre dogmengeschichtliche Bedeutung, Leipzig 1902; H. Denifle in Archiv für Literaturund Kirehengesehichte des Mittelalters I 610 ff; J. de Ghellinck, Le traite de Pierre Lombard sur les sept ordres eeclösiastiques. Ses sources, ses copistes. Extrait de la Revue d’histoire ecclesiastique X – XI, Louvain 1910.

Scholastica vindicata, Genuae 1766, 162: «Hie (sc. Petrus Lombardus) primus Theologiae Scholasticae conditor.»

Des Sommes de thöologie, Paris 1871, 94: «Pierre Lombard a de’finitivement assure» le triomphe de la thöologie scolastique.»

A. l. c. 32: «Поэтому Петра можно с полным основанием назвать основателем строго схоластического метода, получившего распространение в XIII веке, поскольку он в основном способствовал его триумфу».

Leitfaden zum Studium der Dogmengeschichte4 (1906) 499.

«Лучшая из этих диалектико-теологических сумм, Sentenzenwerk Петра Ломбарда, была возведена в ранг основной книги теологических лекций в Парижском университете вместе с текстом Писания и наряду с ним» (H. Felder, Studien im Franziskanerorden, Freiburg i. Br. 1904, 513). – «Quattuor libri sententiarum, труд, который в целом был очень удачным достижением и как таковой удовлетворял богословов не только в свое время, но и в течение многих веков после него, настолько, что использовался почти исключительно как учебник для преподавания» (J. Kuhn, Katholische Dogmatik I, Tübingen 1846, 258). – «Это был действительно превосходный учебник для своего времени» (Р. Зееберг в «Энциклопедии Херцога» XI8 633). Сиберг также цитирует там же 641 хвалебное высказывание Лютера об афоризмах Ломбарда. – «Его (Ломбарда) труд, который был понятен, уравновешивал контрасты, но не углублялся, стал и оставался на протяжении веков главной основой преподавания теологии в школах» (Überweg Heinze, Grundriß der Geschichte der Philosophie II9 211). – «Однако на этом труде лежит печать свободы, которая с тех пор была утрачена, так как в нем часто сталкиваются мнения с мнениями из-за колебаний патристической традиции» (Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte III 374). – «Соответствующим богословским трудом является „Libri quattuor sententiarum“ Петра Ломбарда. Это истинно католическое, схоластическое богословие: никакого собственного мышления – опасность которого только что проиллюстрировал Абеляр – размышление над мыслями Отцов и примирение их противоречий, которые только что ярко высветил „Sic et non4“ Абеляра» (P. Wernle, Einführung in das theologische Studium, Tübingen 1908, 228).

Die abendländischen Schriftausleger etc. 94 f.

В Парижской национальной библиотеке хранятся целые группы рукописей Сентенций Петра Ломбардского, например, Codd. lat. 15 701—15 728, 16 374—16 378, 17 464—17 466. В муниципальной библиотеке Реймса имеются копии Сентенций в Codd. lat. 460—464. Многочисленные рукописи «Libri quattuor sententiarum» хранятся также в Королевской библиотеке Бамберга (Codd. 118—125) и др. Интересен Cod. 233 из библиотеки Брюгге. В своем Каталоге манускриптов Публичной библиотеки Брюгге (Bruges 1859, 214 f) Лау де называет схоластическое сочинение, содержащееся в этой рукописи, Sententie magistri petri longi и замечает: «On ne trouve le nom de Petrus Longus ni dans l’histoire littäraire de la France, ni dans Oudin, ni dans Cave.»

При ближайшем рассмотрении, однако, этот не поддающийся описанию Петрус Лонгус оказывается Петрусом Лонгобардусом. Это копия «Сентенций» Ломбарда, которая имеет дефект в начале. Имя * Petri Long» на переднем форзаце следует читать не как Petrus Longus, а как Petrus Longobardus.

Le traite de Pierre Lombard etc. 17 A. 2.

Catalogue des manuscrits de Bruges etc. 173.

Ср. Fr. Leitschuh и H. Fischer, Katalog der Handschriften der kgl. Bibliothek Bamberg I 507. Бамбергские Codd. 121, Q. VI 47 (см. XIII – XIV) и 122, Q. V 12 (см. XIII) также являются рукописями предложений с чистыми инициалами.

M. G. SS. XXIII 843.

Sent. I, Prol.

Новое издание, т. IX 37 и далее.

Пётр Ломбардский, он же Пётр Новарский, Пётр Ломбард, или просто Ломбард

Sent. I, d. 1, c. 1—2; ср. S. August, De doctrina christiana 1. 1, c. 2; Grabmann, Geschichte der scholastischen Methode I 134.

In Sent. I, d. 2: Divisio textus.

О структуре книги Сентенций см. Stöckl, Geschichte der Philosophie des Mittelalters II 393—411; Protois, Pierre Lombard 57—98; Scheeben, Dogmatik I 426 f.

Sent. I, d. 87, c. 16; IT, d. 1, c. 11; II, d. 12, c. 1; II, d. 22, c. 1. Комментаторы, особенно Бонавентура и Фома Аквинский, указывают на внутренний контекст в Petrus Lombardus в «Divisio textus».

«Ceteri scholae auctores, perturbatione rationis atque ordinis multum ora- nino peccaverunt, Magistrum videlicet secuti, in cuius quattuor sententiarum libris multa quidem lectio sanctorum apparet, et pro tempore illo haud mediocris sane eruditio. Sed praeter distinctionum vocabula, in quas libri illi divisi sunt, nihil distinctum fere videas, recteque et ordine distributum. Testimoniorum congeriem dicas potius quam dispositionem et rationem disciplinae. De trinitate prima est illi disputatio. Ita prius relata quam absoluta persequitur. Nam de iustitia et misericordia Dei in quarto sententiarum quasi praeteriens disputavit. De virtutibus in tertio. De vitiis quibusdam item in quarto. Innumera sunt eiusmodi confuse ab illo perturbateque tractata. Quamobrem scholasticis, qui huius vestigiis in- haeserunt, confusa etiam fere ac perturbata sunt omnia» (Loci theologici 1. 13, c. 3).

Догматическое богословие I 427.

В «Реальной энциклопедии» Херцога XI3 636.

В книге Крумбахера «Geschichte der byzant. Literatur2, Münster 1897, 70.

A. a. 0.

Les oeuvres de Jean de Damas en occident au XIle siecle, в Revue des questions historiques LXXXVIII 153 ff.

О структуре богословской суммы Ульриха Страсбургского см. M. Grabmann, Studien über Ulrich von Straßburg III, in Zeitschrift für kathol. Theologie 1905, 484—492.

Ср. II Breviloquium super libros sententiarum di frate Gherardo da Prato dell’ordine de’Minori pubblicato per la prima volta dal Padre Marcellino da Civezza, Prato 1882. Fr. Marcellino da Civezza имеет только две рукописи для своего издания, одну из Прато (Q. II 26, n. 11 Biblioteca Roncioniana, s. XIV) и одну из Ватиканской библиотеки: Cod. Vat. lat. 3159 (p. XV) (p. 62 ff). Здесь следует отметить, что Ватиканская библиотека также располагает двумя более древними анонимными рукописями этого произведения: Cod. Vat. lat. 5062, где на листе 24v в конце работы написано: «Explicit opusculum theologie bonum et breve»; затем Cod. В последней рукописи сочинение разделено на шесть книг: I. De deo uno et trino (10 глав); II. De rerum produetione (32 главы); III. De incarnatione (5 глав); IV. De gratia et virtutibus (9 глав); V. De donis et virtutibus (9 глав); VI. De sacramentis et novissimis (18 глав).

Ср. по поводу этого обвинения в рационализме замечания в J. Kuhn, Katholische Dogmatik I, Tübingen 1846, 258 ff.

«Принципы викторианской школы, с одной стороны, и абелярдианского кружка – с другой, соединяются в нем в прекрасной гармонии. С первыми он разделяет радость веры, со вторыми – наслаждение критикой, и от обоих он избавился от излишеств44 (Espenberger, Die Philosophie des Petrus Lombardus 29).

S. Bonav. Opera I 16.

«Cupientes aliquid de penuria ac tenuitate nostra cum paupercula in gazophylacium Domini mittere, ardua scandere, opus ultra vires nostras agere praesumpsimus.»

Parad. 10, 106—108.

«Delectat nos veritas pollicentis, sed terret immensitas laboris: desiderium hortatur proficiendi, sed dehortatur infirmitas deficiendi, quam vincit zelus domus Dei. Quo inardescentes, fidem nostram ad versus errores carnalium atque animalium hominum Davidicae turris clypeis munire vel potius munitam ostendere ac theologicarum inquisitionum abdita aperire nee non et sacramentorum ecclesiasticorum pro modico intelligentiae nostrae notitiam tradere studuimus, non valentes studiosorum fratrum votis iure resistere, eorum in Christo laudabilibus studiis lingua ac stilo nos servire flagitantium, quas bigas in nobis agitat Christi caritas».

«Horum igitur et Deo odibilem ecclesiam evertere atque ora oppilare, ne virus nequitiae in alios effundere queant, et lucernam veritatis in candelabro exaltare volentes, in laoore multo ac sudore hoc volumen, Deo praestante, compegimus ex testimoniis veritatis in aeternum fundatis, in quattuor libros distinctura. In quo maiorum exempla doctrinamque reperies…. Sicubi vero parum vox nostra insonuit, non a paternis discessit limitibus. „Non igitur debet hie labor cuiquam pigro vel multum docto videri superfluus, cum multis impigris multisque indoctis, inter quos etiam mihi, sit necessarius“, brevi volumine complicans Patrum sententias, appositis eorum testimoniis, ut non sit necesse quaerenti librorum numerositatem evolvere, cui brevitas collecta quod quaeritur affert sine labore.»

Commentarius in Prologum Magistri, Divisio textus ultimae partis.

«Pro sensus nostri imbecillitate» (Sent. I, d. 45, c. 1); «Ad hoc iuxta modulum nostrae intelligentiae ita dieimus» (Sent. I, d. 35, c. 3); «Non est nobis perspicuum aperire, quomodo hoc sit verum» (Sent. I, d. 7, c. 4): «In quorum explanatione mallem silens alios audire quam loquendo malevolis detrahendi occasionem praestare» (Sent. I, d. 19, c. 14); «Satis diligenter iuxta diversorum sententias, suprapositam absque assertione et praeiudicio tractavi quaestionem. Verumtamen volo in re tanta tamque ad dignoscendum difficili putare lectorem istam sibi nostram debere sufficere disputationem, sed legat et alia forte melius considerata atque tractata, et ea quae hie movere possunt, vigilantiori atque intelligentiori, si potest, mente discutiat» (Sent. III, d. 6, c. 13; ср. Sent. I, d 32, c. 9; Sent. II, d. 27, c. 11).

Его позицию в отношении ереси см. в Prologus and Sent. I, d. 32, c. 9: «Haereticorum improbitas instinetu diabolicae fraudulentiae excitata».

Sent. I, d. 2, c. 1.

Sent. I, d. 2, c. 3. Ср. s. August., De trinitate 1. 1, c. 2, n. 4.

«Ne autem in re tanta aliquid de nostro influere videamur, sacris auetoritatibus quod dictum est corroboremus» (Sent. I, d. 9, c. 4); «Nos autem omnis mendacii et contradictionis notam a sacris paginis secludere cupientes, orthodoxis patribus atque catholicis doctoribus nulla pravae intelligentiae suspicione notatis consentimus» (Sent. III, d. 5, c. 3).

Sent. I, d. 1, c. 1; Sent. I, d. 2, c. 1.

«Illae enim et huiusmodi argutiae in creaturis locum tenent, sed fidei sacramentum a philosophicis argumentis est liberum. Unde Ambrosius in lib. 1 de Fide c. 5 in fine: aufer argumenta, ubi fides quaeritur. In ipsis gymnasiis suis iam dialectica iaceat; piscatoribus creditur, non dialecticis» (Sent. III, d. 22, c. 1).

«Non enim per creaturarum contemplationem sufficiens notitia Trinitatis potest haberi vel potuit sine doctrinae vel interioris inspirationis revelatione. Unde illi antiqui philosophi quasi per umbram et de longinquo viderunt veritatem, deficientes in contuitu Trinitatis, ut magi Pharaonis in tertio signo* (Sent. I, d. 3, c. 6). «Ad quod dicimus eos (sc. antiquos philosophos) hanc distinctionem summae Trinitatis, quam Fides catholica profitetur, nullatenus habuisse vel habere potuisse absque doctrinae vel internae inspirationis revelatione» (In ep. ad Rom 1, 20—23 [M., P. L. CXCI 1328]).

«Ait enim Apostolus Hebr 11, 1: „Fides est substantia rerum sperandarum, argumentum vel convictio non apparentium“; quia per fidem subsistunt in nobis etiam modo speranda, et subsistunt in futuro per experientiam: et ipsa est probatio et convictio non apparentium: quia si quis de eis dubitet, per fidem probantur; ut adhuc probatur futura resurrectio, quia ita crediderunt patriarchae et sancti alii; vel probatio est et certitudo, quod sint aliqua non apparentia» (Sent. III, d. 23, c. 8).

«Ex his apparet, aliqua credi quae non intelliguntur vel sciuntur, nisi prius credantur; quaedam vero intelligi aliquando etiam, antequam credantur. Nee tarnen sie intelliguntur modo, ut in futuro sciantur: et nunc etiam per fidem, qua mundantur corda, amplius intelliguntur: quia nisi per fidem diligatur Deus, non mundatur cor ad eum sciendum…. Ecce hie aperte habes, quia non potest sciri Deus, nisi prius diligendo credatur. Supra autem dictum est, quod nemo potest credere in Deum, nisi aliquid intelligat. Unde colligitur non posse sciri et intelligi credenda quaedam, nisi prius credantur; et quaedam non credi, nisi prius intelligantur; et ipsa per fidem amplius intelligi. Nee ea quae prius creduntur quam intelligantur, penitus ignorantur, cum fides sit ex auditu. Ignorantur tarnen ex parte, quia non sciuntur. Creditur ergo quod ignoratur, sed non penitus» (Sent. III, d. 24, c. 3).

«Addite scientiae charitatem, et utilis erit scientia. Per se enim inutilis est scientia, cum charitate utilis est» (In ep. 1 ad Cor c. 8 [M., P. L. CXCI 1601]).

Grabmann, Geschichte der scholastischen Methode I 129 ff.

Например, Sent. I, d. 14, c. 1: «Quod gemina est processio Spiritus saneti* (тетическая форма). Ibid. c. 5: «An Viri saneti et Ecclesiae praelati dent vel dare possint Spiritum sanetum». Фразы, с которыми обращаются к субъекту после этих заголовков, очень различны: «Hie considerandum est», «Praeterea diligenter adnotandum estu», «Nunc traetandum est», «Hicoritur quaestio». Часто встречающееся «Quaeri solet» указывает на популярную и практиковавшуюся в школах того времени формулировку проблемы.

Например, Sent. I, d. 17, c. 2: «Hoc autem ut intelligibilius doceri ac plenius perspici valeat, praemittendum est quiddam ad hoc valde necessarium.»

Sent. I, d. 9, c. 4: «Sed ne tanti auetores sibi contradicere in re tanta videantur, verba Gregorii benigne interpretemur.» Sent. I, d. 16, c. 2: «Audisti, lector, quid super hoc dicat Hilarius, cuius verba, ubicumque oecurrerint, diligenter nota pieque intellige».

«Facilis autem plerumque controversiarum solutio reperietur, si eadem verba in diversis significationibus a diversis auctoribus posita defendere poterimus tt (Prologus Petri Abaelardi in «Sie et non» [M., P. L. CLXXVIII 1344 DJ. Ср. выше с. 202).

S. 211 f.

Например, Sent. I, d. 13, c. 6: «Sed ut istam quae videtur repugnantiam de medio abigamus, diciraus, quod Hieronymus aliter accipit nomen ingeniti et aliter Augustinus.»

Sent. III, d. 15, c. 7: «Ecce aperte noscis eundem sibi in his verbis contradicere, nisi varias dictorum discerneret causas, ex quibus intelligentia verborum assumenda est. Si enim discernatur intelligentiae causa praedictorum verborum, nihil occurrit contradictionis.»

Sent. II, d. 4, c. 2: «Sed haec magis opinando et quaerendo dicit Augustinus quam asserendo.»

Послание. I, d. 4, c. 2.

Sent. I, d. 46, c. 13.

Ср. H. Dehove, Qui praecipue fuerint labente XII saeculo ante introductam Arabum philosophiam temperati realismi antecessores, Insulis 1908, 119 ff; Espenberger, Die Philosophie des Petrus Lombardus 22 ff.

C. 1.

C. 2: «Sed adhuc opponunt garruli ratiocinatores dicentes: Si Deus Pater genuit Deum, aut genuit Deum qui est Deus Pater, aut Deum qui non est Deus Pater. Si genuit Deum qui non est Deus Pater, ergo Deus est qui non est Deus Pater: non ergo tantum unus Deus est. Si vero genuit Deum qui est Deus Pater, ergo genuit seipsum. Ad quod respondemus determinantes illam propositionem, qua sie proponunt… hoc enim sane et prave intelligi potest: et ideo respondendum est ita. Deus Pater genuit Deum qui est ipse Pater: hoc dieimus esse falsum et concedimus alteram, scilicet genuit Deum, qui non est Pater……

Si vero additur… hoc distinguimus: qui dupliciter potest intelligi… hie sensus verus est… hie sensus falsus est.»

E. g. Sent. I, d. 39, c. 1—3; I, d. 40, c. 3; I, d. 44; III, d. 10, c. 1.

Sent. I, d. 27, c. 8; II, d. 24, c. 6: «Ideoque in his contrariis, quae mala et bona vocantur, illa dialecticorum regula deficit, qua dieunt nulli rei duo simul esse contraria.» Sent. III, d. 11, c. 2: «Ex tropicis locutionibus non est reeta argumentationis processio.»

Ср. sent. I, d. 12, c. 2: «His et huiusmodi quaestionibus magis labouriosis et fruetuosis» и т. д.; Sent. I, d. 46. c. 13: «Quidam enim sophistice incedentes et ideo Deo odibiles probare conantur» и т. д. Ibid. c. 14: «Quibus facile est nobis respondere, sed indignum responsione videtur quod dieunt».

Ср. об этих взаимных отношениях между школой Гуго и абэларами у Э. Портали* в Dictionnaire de theologie catholique I 51—55.

Ср. выше p. 124 f.

Философия Петра Ломбарда, 30.

Там же.

Die Sentenzen des Petrus Lombardus, ihre Quellen und dogmengeschichtliche Bedeutung, Leipzig 1902. J. Annat, Pierre Lombard et ses sources patristiques, in Bulletin de litt. eccl. 1906, 84—95.

Le traite de Pierre Lombard sur les sept Ordres, Louvain 1910; Ders., Les oeuvres de Jean de Damas en occident etc., в Revue des questions historiques LXXXVIII 149—160.

Baltzer op. cit. 2—5.

J. de Ghellinck, Les ceuvres de Jean de Damas etc. 155.

M., P. L. CXCIX 1052. Ср. также E. Kaiser, Pierre Abelard critique, Fribourg 1901, 311.

Le traite de Pierre Lombard etc.

Ibid. 46.

Baltzer, Die Sentenzen des Petrus Lombardus etc. 8.

В Revue des sciences ecclesiastiques, decembre 1890, 514. От этой точки зрения вновь отказывается Миньон в своей работе «Les origines de la scolastique et Hugues de St Victor» I, Paris 1895, 31.

Sententiae divinitatis, Münster 1909, 22.

Baltzer a. a. 0. 11.

Cf. Denifle, Die abendländischen Schriftausleger et». 56 ff 365 A. 2.

Lehrbuch der Dogmengeschichte 111 374.

Denifle in Archiv für Literaturund Kirchengeschichte des Mittelalters I 438. Ср. также Rettberg, Comparatio inter M. Bandini libellum et Petri Lombardi 1. 4 Sententiarum, Goettingae 1834.

A. a. 0. 589.

Cod. lat. bibl. nat. 627, fol. 57: «Quod unum sit omnium rerum prineipium hie ostenditur c. 1. Moyses Spiritus saneti revelatione unum tantum omnium rerum intellexit esse principium scilicet Deum, sicut ipse in primordio scripture sue testatur dicens: In principio creavit deus celum et terram. In quo eliduntur false opiniones quorum- dam phylosophorum, qui dicebant plura fuisse rerum principia» etc. Petrus Lombardus, Sent. II, d. 1, c. 1: «Creationem rerum insinuans Scriptura, Deum esse creatorem, initiumque temporis, atque omnium visibilium vel invisibilium creaturarum, in primordio sui ostendit, dicens: In principio creavit Deus coelum et terram. His etenim verbis Moyses spiritu Dei afflatus, in uno principio a Deo Creatore mundum factum refert, elidens errorem quorumdam plura sine principio fuisse principia opinantium» etc.

Вся первая глава Sent. II Ломбардской церкви подытожена здесь предложением: «Nos catholice ecclesie filii credimus unum omnium creatorem et principium expuentes Piatonis errorem, qui finxit tria esse principia, deum et exempla et materiam.»

Делиль упустил этот опус из виду в своем «Inventaire des manuscrits de la Sorbonne» (Paris 1870, 23).

«Mulier evangelica, que lucernam accendit et drachmam quam perdidit, reperit, est dei sapientia, que lucernam accendit, quando deitatem carni copulavit. In homine Christo testa carnis est accensa lumine divinitatis. lila drachmam decimam quam perdiderat reperit et Christus hominem, qui propius novem ordines angelorum et ita decimus est formatus, reparavit» (fol. 76).

Ср. M. Grabmann, Eine neuentdeckte Gandulphushandschrift (Cod. anon. 242 Heiligenkreuz), в Historisches Jahrbuch der Görresgesellschaft 1910, 75—87. Профессор J. v. Walterin Breslau готовит издание афоризмов Гандульфа.

Ср. Denifle op. cit. 623; Grabmann op. cit. 79; Baltzer, Die Sentenzen des Petrus Lombardus etc. 10. J. N. Espenberger, Die Philosophie des Petrus Lombardus 6, придерживается другого мнения.

Вот рукописи: Cod. Amplon. 108 (4°, p. XIII) в Эрфурте, Cod. Trec. 1206 (s. XIII); Cod. a. VII 9 св. Петра в Зальцбурге (не ранее s. XIV); Codd. 106 и 108 в Оксфорде, Новый колледж; Codd. 1748 в Кембридже, Университетский колледж; Codd. 276 и 279 в Кембридже, Гонвилл и Каджус колледж. Ср. J. de Ghellinck, La diffusion des oeuvres de Gandulphe de Bologne au moyen äge, в Revue Benedictine, juillet 1910, 352—362.

J. de Ghellinck, Les «Sententiae» de Gandulphe de Bologne ne sont elles qu’un resume de celles de Pierre Lombard? in the Revue neVscolastique, nov. 1909.

Ders, Les citations de Jean Damascene chez Gandulphe de Bologne et Pierre Lombard, в Bulletin de litterature ecclesiastique 1910, 278—285.

An potentia peccandi’sit aliquid? (Cod. 242 Heiligenkreuz, fol. 12.) An tenebre sint aliquid? (fol. 21v.) An non occidere sit aliquid? (fol. 25v.) An non diligere deum sit aliquid? (fol. 25v.) An Christum assumere carnem aliquid sit? (fol. 31r.) An Deus pater secundum quod Christum fecit esse hominem fecerit aliquid? (fol. 32r.) Вопрос свидетельствует о подобной тенденции: An plus sit pulchritudo quam pulcher et castitas quam castus? (fol. 3.)

Ср. Protois, Pierre Lombard 161; Morgott в Wetzer u. Weites Kirchenlexikon IX2 1921 г. Protois дает в 0. 161—180 краткий обзор наиболее важных комментариев к сентенциям.

Ватиканская библиотека содержит, например, в Codd. lat. 1077—1112 непрерывный ряд интересных комментариев к «Сентенциям», некоторые из которых остались ненапечатанными. Медико-лаурентийская библиотека во Флоренции содержит Plut. XXXIII – XXXV содержит значительное количество ненапечатанных, крайне редких объяснений сентенций францисканской школы (Вильгельм де Вар, Вильгельм де ла Маре, Петрус де Трабибус, Иоаннес де Эрфордия, Ричардус де Гиберния, Иоаннес де Падингия, Петрус Иоганнис Оливи, Иоганнес Пекхем, Петрус Филарги Кандийский и др.)

A. a. 0. 161. 2 Denifle, Chartularium Univ. Paris. I, n. 108, p. 158.

Гуго де Сен-Шер, О.П. (латинское: Гуго де Санкто Чаро; ок. 1200 – 19 марта 1263) был французским монахом-доминиканцем, ставшим кардиналом и известным библейским комментатором.

Начало введения гласит: «Sicut desidiosi et pigri nimium lectoris est obscura et magnis sententiis gravida nolle exponere, ita quoque non studiosi, sed superstitiosi est ea, que plane dieta sunt, longis nimium et peregrinis expositionibus onerare. Quapropter ad eum librum accedentibus qui ceterorum expositor est, pauca prelibare sufficiat videlicet que sit materia, que intentio, quis modus traetandi.» Эти точки зрения мы встречаем и во введениях к комментариям к афоризмам XIII века.

Манускрипты: Cod. Vat. lat. 1098; Cod. F 109 из королевской библиотеки в Эрфурте; Codd. 130 и 131 из библиотеки Ассизи; Cod. B. II 20 из библиотеки в Базеле; Cod. 573 из университетской библиотеки в Лейпциге и Cod. 11422/23 из Королевской библиотеки в Брюсселе.

Ср. Ch. Thurot, De l’organisation de l’enseignement dans l’universite de Paris au raoyen äge, Paris et Besancon 1850, 133—158; Denifle, Chartularium etc. I, n. 200, p. 226.

Ср. Denifle, Quel livre servait de base a l’enseignement des maitres en theologie dans l’universite de Paris? В Revue Thomiste II (1894) 149—162.

«La Bible etait, au moyen äge, ä 1'Universite’ de Paris le commencement et la fin des etudes theologiques» (Denifle op. cit.).

B. Reichert, Monumenta Ord. FF. Praed. historica III 129 197.

Ср. Fr Hilarin Felder, Geschichte der wissenschaftlichen Studien im Franziskanerorden 532 ff; Fr Theoph. W i t z e l, De Fr. Rogero Bacone eiusque sententia de rebus biblicis, in Archivum Franciscanum III (1910) 18; Denifle, Chartularium etc. I, n. 419, p. 473.

Другие примеры таких девизов-афоризмов приведены ниже: Ричард Фишакр: «O altitudo divitiarum sapientie et scientie dei» (Рим 11, 83; Cod. Bibl. nat. Paris, lat. 15 754); Бонавентура: «Profunda fluviomm scrutatus est et abscondita produxit in lucem» (lob 28,11); Фома Аквинский: «Ego sapientia effudi fiumina; ego quasi trames aquae immensae de iluvio; ego quasi fluvius Diorix, et sicut aquaeductus exivi de paradiso. Dixi: Rigabo hortum plantationum et inebriabo partus mei fructum» (Eccli 24, 40): R i c h a r d of Mediavilla: «Abscondita produxit in lucem» (lob 28, 11); Durandus: «Est deus in coelo revelans mysterium» (Dn 2, 28); Petrus Aureolus: «Expandit librum coram me, qui scriptus erat intus et foris» (Ez 2, 9); Thomas of Strabburg: «Dedit abyssus vocem suam» (Hab 3, 10).

Ср. Paulus, Die deutschen Dominikaner im Kampfe gegen Luther, Freiburg i. Br. 1903, 115; Fr Ehrle in Stimmen aus Maria-Laach 1880 (XVJI1), 389 A. 3.

Fr Ehrle в Katholik 1884, II 495 ff 632 ff; 1885, II 85 ff 161 ff 405 ff 503 ff.

S. 125 f.

Иоанн Корнуоллский, в Латинский Йоханнес Корнубиенсис или Иоганнес де Санкто Германо был христианином ученым и учителем, который жил в Париже около 1176.

Об этом см. Bach, Dogmengeschichte des Mittelalters II 180 ff; Wetzeru. Weites Kirchenlexikon VI2 1641; Hurter, Nomenciator II8 95; B. Geyer, Sententiae divinitatis 59.

M., P. L. CXCIX 1043—1086. Рукопись Евлогиума XII в. хранится в Cod. 265 библиотеки парижского Арсенала (начиная с листа 95 и далее).

M., P. L. CLXXVII 295—316.

Ср. Denzinger-Bannwart, Enchiridion 10 393; Du Plessis d’Argentre, Collectio iudiciorum de novis erroribus etc. I 112 ff.

Ср. cod. lat. 14 589 Национальной библиотеки в Париже (конец стр. XII), который содержит с листа 191 по 199 «Obiectiones contra eos, qui dicunt, quod Christus non est aliquid secundum quod homo estu». Cod. 48 Q. VI 31 (стр. XII – XIII) из Бамбергской библиотеки содержит «Epistula cuiusdam magistri Parisiensis de natura humana Christi» на листах 23—25.

Подробный анализ и оценка содержания Eulogium даны Бахом a. a. 0. II 180—190.

«Quod vero a magistro Petro Abaelardo hanc opinionem suam magister Petrus Lombardus accepit, eo magis suspicatus sum, quia librum illum frequenter prae manibus habebat, et forte minus diligenter singula perscrutans, ut qui ex usu magis quam ex arte disputandi peritiam haberet, falli poterat. Opinionem autem dixi. Quod enim fuerit haec eius opinio, certum est. Quod vero non fuerit eius assertio haec, ipse testatur in capitulo suo…. Praeterea, paulo antequam electus esset in episcopum Parisiensem, mihi et omnibus auditoribus suis, qui tunc aderant, protestatus est, quod haec non esset assertio sua, sed opinio sola, quam a magistro acceperat. Haec enim verba subiecit: «Nec umquam Deo volente, erit assertio mea, nisi quae fuerit catholica» (c. 3 [M., P. L. CXCIX 1052 f]).

«Duos etiam venerabiles magistros, quos in theologia nihil haereticum docuisse certissimum est, Robertum videlicet Melidensem et Mauricium hodie Parisiensem episcopum silentio praeterire non debeo. Eorum itaque super his disputationibus vel quaestionibus scripta non legi; sed multis eorum lectionibus vel disputationibus interfui, in quibus et de homine assumpto et de aliis quibusdam magistri Petri Lombardi doctrinam falsitatis arguebant, ne dicam erroris* (c. 4 [ibid. 1055]).

С. 4 (ibid. 1056).

Ср. с. 6—8.

C. 9.

C. 12.

Ср. с. 16—18.

«Habeant ergo phiiosophorum documenta locum suum in his, quae secundum naturam se habent, non in his, quae contra naturam mirabiliter fiunt et facta sunt…. Sed istud potius existimo et dico quoties de Christo vel de qualibet persona in trinitate, sive de ipsa divina essentia, quoties etiam de sacramentis et de articulis fidei disputatur his quae logicorum propria omnia sunt supersedendum aut si aliquando, ne penitus absint, admittuntur, sicut perstrepere velint, statim elinrinentur, tum quia regulariter maiestatibus verba non competunt, quae naturale indumentum rationis non transscendunt, tum etiam quia plerique logicae professores molesti sunt interpretes verborum et aucupes syllogismorum» (c. 9 [M., P. L. CXCIX 1065]).

P. Fournier, Etudes sur J. de Flore et ses doctrines, Paris 1909, 71—74.

Ebd. 79—100.

Фактическое название работы: «De unitate trinitatis, quae sit differentia inter nomina essentialia et nomina relativa.» Ygl. Fr. Ehrle, Historia bibl. Rom. Pontif. I 511.

Fournier a. a. 0. 32 ff.

Ср. Denzinger-Bannwart, Enchiridion 10 n. 431—433; Hefele-Hergenröther, Konziliengeschichte V 878 f.

In decretalem II expositio.

Об артикулах, в которых Magister sententiarum не общается со всеми, см. Du Plessisd Argentre, Collectio iudiciorum etc. I118u. 119; Denifle, Chartularium Univ. Paris. I 220, n. 194.

Protois, Pierre Lombard 150: «Cet ouvrage fameux eut un succes inou’i, prodigieux, vöritablement incomparable, et en peu de temps il conquit dans l’estime et dans l’admiration des the’ologiens une place presque semblable a celle de l’Ecriture Sainte.»

Der hl. Thomas von Aquino I, Regensburg 1858, 312 f.

Des Sommes de theologie, Paris 1871, 93 и 94.

A. a. 0. 190.

In Herzogs Real-Enzyklopädie XI 641.

Введение в богословие, Тюбинген 1908, 228.

Средние века и их церковное развитие, Майнц 1908, 227.

Denzinger Bannwart, Enchiridion 10 n. 432.

Ж. де Геллинк (Les oeuvres de Jean de Damas en occident etc., in the Revue des questions historiques LXXXVIII 157) справедливо замечает: «Le concile de Latran de 1215 qui couronne le sueces du Magister.»

Для характеристики их в XII веке см. Clerval, Les Ecoles de Chartres, Chartres 1895, 144—320; Überweg Heinz e, Grundriß der Geschichte der Philosophie IP211ff; De Wulf, Histoire de la philosophie medie «vale2 191 ff.

Об этом произведении: B. Haureau, Histoire de la philosophie scolastique 1417; Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, Leipzig 1861, 225 ff; Überw e g Heinze, Grundriß der Geschichte der Philosophie II9 218—219; De Wulf, Histoire de la philosophie medievale2 204—207; J. A. Endres, Geschichte der mittelalalterlichen Philosophie im christlichen Abendlande 58 f; Poole, Illustrations of the history of medieval thougt (1884) 132—135 179—200; Hergenröther Kirsch, Kirchengeschichte II4 502—504; Berthaud, Gilbert de la Porre’e et sa philosophie, Poitiers 1892; Clerval, Les Ecoles de Chartres, Chartres 1895, 163—169 185 ff 210 f; Sandys, A history of classical scholarship I, Cambridge 1903, 512 640 f; J. Schmidlin, Otto von Freising als Theologe, im Katholik 1905 II 83 ff; Ders, Die Philosophie des Otto von Freising, in Philos. Jahrbuch 1905, 312 ff. О доктринах Гильберта, особенно о доктрине Троицы, см. J. Bach, Die Dogmengeschichte des Mittelalters II 133—168, и Th. de Regnon, Etudes de theologie positive sur la trinite II, Paris 1892, 87—108. О его учении об отношении между верой и знанием, см. Tb. Heitz, Essai historique sur les rapports entre la philosophie et la foi de Berenger de Tours ä St Thomas d’Aquin, Paris 1909, 36—41. Его учение об универсалиях рассматривает Dehove, Qui praecipui fuerint labente XII saeculo ante introductam Arabum philosophiam temperati realismi antecessores, Paris. 1909, 90—104.

Этот кодекс, не имеющий пагинации и листов, содержит «Liber sancti hylarii contra constantinum augustum» на первых двенадцати листах. На второй странице 13-го листа внизу красной краской написано: «Incipit (инициал I – синий) expositio Giselberti pictaviensis episcopi in librum anicii manlii severini boetii, viri consularis et illustris exconsularis, ordinarii patricii, quomodo trinitas unus deus et non tres dii». Рукопись завершается выдержками из Иоанна Дамаскина.

Ср. G’aufredi, abbatis Claraevallensis, Epistola ad Albinum cardinalem (M., P. L. CLXXXV 587—596); Eiusdem libellus contra capitula Gilleberti Porretani Pictaviensis episcopi (ibid. 595—617).