Абусупиян тёбенкъазанышлы Арслан беков Акай къадини инг гиччи уланы бол гъан. Ол гиччи заманындан башлап ки таплагъа гьасиретлигин гёрсетген. Атасы Акай къади ону мадрасагъа охума салгъан. Абусупиянны охувгъа онча да иттилиги болгъан чы, бир йылны ичинде мадрасада гечилеген дарсланы барын да уьйренген.

Дагъыстанны тахшагьары Темирхан шурагъа, эки лап пагьмулу яшны билим лерин артдырмакъ учун Къазан шагьар гъа йибермекни гьакъында, кагъыз геле. Шо кагъызгъа гёре Абусупиянны да, бир дагъы яшны да Къазангъа охума бакъды ралар. Арадан заман гетгенде Дагъыстан дан кагъыз язалар: «Биз йиберген яшланы охуву, билим алыву нечикдир?» – деп. Шо кагъызгъа Къазандан булай жавап геле: «Абусупиян дегени къаст къылып охуй ва оьтесиз бек биле, амма экинчиси ону йимик яхшы охумай».

Сонг да, Акаев дюнья оьлчевюнде ги илмуну, тилни, адабиятны, гьасили, къайсы тармакъдан да дарс берип болагъан, энциклопедия англавлары булангъы, оьзю яшагъан девюрню инг де гьакъыллы адамларындан бириси болгъан.

Эрпелили Гьажиев Иманалигьажи сек сен алты йыл оьмюрюню ичинде кёпню гёрген, кёп затны эшитген. Ол Абусупи янны башлап оьзюне 15 йыл болагъанда гёрген.

– Мен, – деди тамаза Иманалигьажи мени булангъы лакъырында, – Темирхан шурагъа баргъанда китаплар сатагъан орта чагъындагъы адамны гёрдюм. Ону уьстюнде акъ чепгени, башында бухари бёркю бар эди. «Бу бек маъналы, тизив китапланы сатагъан адам кимдир?» – деп сорадым мен къырыйымдагъы бир къыркъма сакъаллы адамгъа. Ол магъа айып этегенде йимик:»Нечик танымай сан булай белгили адамны, Абусупиянны танымай ярайму? Ол чу китаплар язагъан язывчу, уллу алим…», – деди.

… Гьамзат Цадасаны атындагъы тил ва адабият институтну илму къуллукъчусу, къолъязыв фондну ёлбашчысы, къумукъ тил де билеген даргили Амирхан Исаев тапгъан документлеринде: «Абусупиян Акаев 1907 йылда Каирге (Египетге) бар гъан. Египетли алимлер булан ёлукъгъан. Олар «ал-Муавийад» деген арап газетде Акаевни гьакъында уллу макъала чыгъар гъан. Онда: «А.Акаев шаир, язывчу, арап, тюрк, фарс тиллени, шариатны гьакъын дагъы илмуланы биле, гьалиги яшавну гьайын эте. Гьар тюрлю илмуланы яшав гъа чыгъармагъа бек гьасирет. Абусупиян – табиат яратгъан гьакъыллы адамланы жавгьар къашы», – деп язылгъан.

Абусупиянны уланы булан биз Ма гьачкъалада «Къарчыгъа» журналны ре дакциясында ёлукъдукъ. Магьмут булан бизин шаир Акъай Акъаев таныш этди. Магьмут Акаев йыллары 60-дан озгъан адам. Бет келпети атасына парх бере. Орта бойлу, мол къаркъаралы. Къой гёз лери адамгъа тергевлю къарай.

– Мен, – деп башлады Магьмут ата сына гьакъындагъы эсделигин, – шу деп айтмагъа атамны келпетин билмеймен, айтагъаным, эсимде къалмагъан. О вакъ тилерде магъа беш йылдан артыкъ бол май эди. Атабызны китапларын алагъан заман эсимде къалгъан. Бизин Къаза нышдагъы уьйлени догъадан тувра орам гъа чыгъагъан къалкъысы бар эди. Адам лар уьйдеги китапланы къучакъ-къучакъ этип, къалкъыдан таба орамдагъы ар багъа ташлай эди. О заман атабыз тутул гъан эди. Орамда кёп адамлар жыйыл гъан. Яш-юш, къатын-къыз, къартлар. Халкъны арасында йылайгъан авазлар эшитилегени де эсимде. Ерге тюшген ки тапланы яшлар алып яшырагъанын гёр дюм. Ата-анасы айтып эте болгъандыр. Анабыз айтагъан кюйде, атабызны кита пларын 18 арбагъа юклеп алып гетген.

– Атагъызны гьакъында башгъалар айтып дагъы не йимик хабар эшитгенсен?

– Къазбек Чекальский деп бар къаза нышлы. Ол бир гюн ёлугъуп: «Сени булан лакъыр этме сюе эдим», – деди. Мен де ола ны уьюне бардым. Къатыны булан да таныш этди О заман къатыны да, оьзю де уллу бол гъан эди. Артда Къазбек шулай затны айтды: